نظریۀ عمومی حقوق اسلامی محیط ‌زیست؛ مبانی ایدئولوژیک و قواعد فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و حقوق، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه فقه و حقوق، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران

چکیده

دو رویکرد در ساختار نظام حقوق اسلامی دربارۀ انسجام و ربط مقررات مربوط به هر باب وجود دارد. رویکرد مسئله‌محور، حکمی مستقل را از مسائل دیگر همان باب برای هر مسئلۀ فرعی تعقیب می‌کند. رویکرد مجموعه‌محور، مبانی و اصول عام منسجم و هدفمندی با لحاظ جهان‌بینی، اهداف و روش‌های منطبق با اندیشۀ اسلامی و احیاناً استفاده از دانش تجربی را برای مجموع مسائل ذیل هر باب می‌پذیرد که حکم مسائل فرعی از آنها تبعیت می‌کند؛ این مبانی و اصول را «نظریۀ عمومی» می‌نامند. بررسی مبانی ایدئولوژیک، اصول سیاست‌گذاری و قواعد و احکام فقهی آن در باب «حقوق اسلامی محیط ‌زیست» برای استنباط نظریۀ عمومی حقوق محیط ‌زیست، لازم است. در پژوهش حاضر، مبانی ایدئولوژیک حقوق اسلامی محیط ‌زیست، به روش توصیفی‌تحلیلی و با بررسی بنیادهای هستی‌شناسی و جهان‌بینی توحیدی، تحلیل شده‌اند. سپس با توجه به منابع استنباط حقوق اسلامی، اصول سیاست‌گذاری و احکام و قواعد فقهی مربوط به حفاظت و بهره‌برداری از محیط زیست بررسی شده‌اند. جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The General Theory of Islamic Environmental Law; Ideological Principles and Jurisprudential Regulations

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Hhaghshenas 1
  • Abolghasem Naghibi 2
1 Assistant Professor, Department of Law, the Quran, and Itrat, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate Professor, Department of Jurisprudence and Law, Shahid Motahari University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Abstract
Environmental law is not a science merely related to the experimental sciences and engineering. Ideology and the way to describe ‘man’s relationship with the universe’ possess a fundamental role in policy-making for the environment. All possible measures towards the environment fall into three areas: values (policy-making principles), requirements (rights and duties), and methods (executive methods, technical engineering measures). 
Values and requirements are mainly discussed in Islamic environmental law. Methods are also explained in Islam to some extent; however, the nature of methods is the scientific and experimental measures. The present study was conducted using a descriptive-analytical method with a library data collection procedure. Through examining the foundations of monotheistic ontology and relying on the principle of the substantive movement, this study investigated ideological bases, policy-making principles, and jurisprudential rules and regulations concerning the protection and exploitation of the environment. They constitute the three structural layers of the general theory of Islamic environmental law. According to the monotheistic worldview, man is a part of the creation system as well as God’s vicegerent on the earth. For the good of man’s succession, a coordinated and network-like set of rights and duties have been established.
God has ordered the balance in the environment and the whole system of creation as a sign of His wisdom and blessing, and any action disturbing this balance is a violation of divine commands and the rights of other creatures and human beings. It is from this principle that one finds the obligation of maintaining environmental health and preventing its pollution. The principle of policy-making is the second layer of Islamic environmental law. It determines guidelines for developing regulations and executive guarantees of Islamic environmental law whose most important ones are the following: ‘the environment and natural resources are trusts at the disposal of human beings’, the entitlement of inhuman elements, the purposefulness of development based on the principle of human succession, environmental justice, sovereignty and universality of the environment, limitation of human power, the principle of environmental caution, and network priority.
The third layer of Islamic law is the environment, rules, and regulations. The decrees of jurisprudence are those macro-rules that determine some do's and don'ts in environmental laws and possess a superstructure relationship with foundations and principles. The most important of them include forbiddance of extravagance, forbiddance of oppression over other creatures, observance of expediency, the obligation of environmental commanding to good and forbiddance of evil, and forbiddance of disrupting the social system in the whole system of creation. These rules form the indispensable laws. It is noteworthy that some of these rules or principles such as the principle of precaution or the rights of other creatures to a healthy environment are being planned in international environmental or human rights documents and treaties, such as the Rio or Stockholm Declaration, while these concepts are present in the bases of Islamic environmental laws.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Environmental Law
  • General Theory
  • Policy-making
  • Environmental Jurisprudence
  • Rules of Jurisprudence
منابع
1-     قرآن کریم.
2-     نهج‌البلاغه، (1414ق)، ترجمۀ محمد دشتی، مؤسسۀ نهج‌البلاغه، قم، چاپ اول.
3-     انصاری، مرتضى، (1404ق)، الاجتهاد و التقلید، قم، کتابفروشى مفید، چاپ اول.
4-     أنصاری، مرتضى، (1419ق)، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، چاپ اول.
5-     باسم‌پور، سعید، (1382)، «پایداری محیط زیست از دیدگاه اسلام»، مجلۀ فرهنگ جهاد، شماره1-2، صص 244-263.
6-     بحرانى، محمد سند، (1426ق)، أسس النظام السیاسی عند الإمامیة، قم، مکتبة فدک، قم، چاپ اول.
7-     برقى، احمد بن محمد، (1371ق)، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.
8-     تبریزى، جواد بن على، (بی‌تا)، أسس القضاء و الشهادۀ، قم، دفتر مؤلف، چاپ اول.
9-     تبریزى، ابوطالب تجلیل، (بی‌تا)، التعلیقة الاستدلالیة على تحریر الوسیلة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
10- تمیمی آمدی، عبدالواحد، (1366)، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
11- توکلی، غلامحسین، (1382)، «اومانیسم دینی و اومانیسم سکولار»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره 17 و 18، صص 45-64.
12- ثقفی تهرانی، محمد، (1398ق)، تفسیر روان جاوید، تهران، انتشارات برهان، چاپ سوم.
13- جعفرى تبریزى، محمدتقى، (1419ق)، رسائل فقهى، تهران، مؤسسة منشورات کرامت، چاپ اول.
14- جمالی، حمیدرضا، (1389)، «محیط زیست بین‌المللی و میراث مشترک بشریت»، تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 4، صص 119-150.
15- جمعی از نویسندگان، (1387)، درسنامۀ فلسفه حقوق، تهران، نشر مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ اول.
16- جوادى آملى، عبدالله، (1390)، اسلام و محیط زیست، تحقیق عباس رحیمیان، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ ششم.
17- حائرى، على بن محمد طباطبایى، (1418ق)، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
18- حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین، (1363ش)، تفسیر اثنی عشری، تهران، انتشارات میقات، چاپ اول.
19- حسینی شیرازی، محمد، (1420ق)، فقه البیئة، بیروت، مؤسسۀ الوعی الإسلامی، چاپ اول.
20- حسینی فیروزآبادی، مرتضی، (1400ق)، عنایه الاصول فی شرح کفایه الاصول، قم، فیروزآبادی، چاپ اول.
21- سبحانی، جعفر، (1388)، الوسیط، قم، نشر مؤسسۀ امام صادق (ع)، چاپ اول.
22- سبزوارى، محقق محمدباقر بن محمد مؤمن، (بی‌تا)، کفایة الأحکام، اصفهان، انتشارات مهدوى، چاپ اول.
23- شوشترى، محمدحسن مرعشى، (1427ق)، دیدگاههاى نو در حقوق، دو جلد، تهران، نشر میزان، چاپ دوم.
24- صدرالدین شیرازی، محمد، (1382)، الشواهد الربوبیة، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی، چاپ اول.
25- صدر، محمدباقر، (1424 هـ ق)، اقتصادنا، قم، مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه للامام الشهید الصدر، چاپ اول.
26- صدوق قمّى، محمّد بن على بن بابویه، (1413)، علل الشرائع، قم، کتابفروشى داورى، چاپ اول.
27- طباطبایى، محمدحسین، (1390 هـ ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ دوم.
28- طوسى، محمد بن حسن، (1407 هـ ق)، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم.
29- طیب، سید عبدالحسین، (1378)، أطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، تهران، انتشارات اسلام‌، چاپ دوم.
30- عاملى، حرّ محمد بن حسن، (1409 هـ ق)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
31- عاملى، حرّ محمد بن حسن، (1412 هـ ق)، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول.
32- عاملى، شهید ثانى زین الدین بن على، (1413 هـ ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول.
33- عراقى، ضیاء الدین على کزازى، (1414 هـ ق)، شرح تبصرة المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول.
34- عراقى، ضیاء الدین على کزازى، (بی تا)، کتاب القضاء، قم، مهر، چاپ اول.
35- عمید زنجانى، عباسعلى، (1421 هـ ق)، فقه سیاسى، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم.
36- فخلعی، محمد تقی، تاری مرادی، احسان، (بهار 1385)، «مبانی و احکام فقهی محیط زیست» مطالعات اسلامی، شماره 71، صص 31-66.
37- کلینى، محمد بن یعقوب، (1429 هـ ق)، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول.
38- مامقانى، محمد حسن، (1316 هـ ق)، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، چاپ اول.
39- مجلسی اصفهانى، محمد باقر، (1404 هـ ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.
40- مراغى، عبد الفتاح، (1417 هـ ق)، العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول.
41- مشهدی، علی، (1392)، حق بر محیط زیست سالم (الگوی ایرانی-فرانسوی)، تهران، میزان، چاپ اول.
42- مصباح یزدی، محمد تقی، (1386)، آموزش فلسفه، قم، نشر بین الملل، چاپ هفتم.
43- مصطفی پور، محمدرضا؛ (تابستان 1391)، «ارزش ذاتی طبیعت در نگاه صدر المتألهین شیرازی» حکمت اسراء، شماره 12، صص 113-130.
44- مطهری، مرتضی، (1387)، آشنایی با قرآن، تهران، انتشارات صدرا، چاپ بیست و پنجم.
45- مغربى، ابو حنیفه نعمان بن محمد تمیمى، (1385 هـ ق)، دعائم الإسلام، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم.
46- مکارم شیرازی، ناصر، (1386)، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب اسلامیه، چاپ سی و سوم.
47- مکارم شیرازى، ناصر، (1422 هـ ق)، بحوث فقهیة هامة، قم، نشر مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ اول.
48- مکارم شیرازى، ناصر، (1411 هـ ق)، القواعد الفقهیة، قم، نشر مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ سوم.
49- میانجى، على احمدى، (1411 هـ ق)، الأسیر فی الإسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول.
50- ناصر مکارم شیرازى، (1411 هـ ق)، القواعد الفقهیة، قم، نشر مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ سوم.
51- نراقى، احمد بن محمد، (1417 هـ ق)، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ اول.
52- نوری، ولی الله؛ زمانی، سیدقاسم؛ راعی، مسعود؛ عبداللهی، محسن، (پاییز و زمستان 1395)، «اصل تناسب در مخاصمات مسلحانه در پرتو اسناد و رویه محاکم کیفری بین المللی» مجله آموزه‌های حقوق کیفری»، شماره 12، صص 91-116.
53- یزدى، محقق داماد سید مصطفى، (1406 هـ ق)، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم.