نقد و بررسی آرای کلامی جَهْمِیّان در کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار ابوالفضل رشیدالدّین میبدی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

چکیده

نقد آرای کلامی فِرَق اسلامی، یکی از مباحث مهم در برخی از تفاسیر قرآن است. بررسی این نقدها باعث روشن‌شدن هرچه بیشتر عقاید مفسّر می‌شود. یکی از تفاسیر بررسی‌شده دربارۀ آرای کلامی خوارج، مرجیان، معتزله و ... تفسیر عرفانی کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار اثر ابوالفضل رشیدالدّین میبدی است. این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی نگارش یافته و به علّت توجّه ویژۀ میبدی به جَهْمِیّان، آرای کلامی این فرقه، نقد و بررسی و دیدگاه میبدی در هر یک از موضوعات نقدشدۀ او، در این تفسیر ذکر شده است. یکی از مهم‌ترین بدعت‌های جَهْمِیّان، انکار صفات خدا و تأویل آنها است. آنها صفات خدا را برای جلوگیری از تشبیه او به مخلوقات و پاسبانی از تجرید او تأویل می‌کنند. به نظر میبدی، خدا دارای صفات است (نفی تعطیل)؛ ولی بنابر قاعدۀ «هم‌نامی اقتضای هم‌سانی نکند»، نباید همان معنای انسانی در آنها را بر خدا حمل کرد (نفی تشبیه). همچنین، آنها را نباید تأویل و معنای مَجازی کرد. به عقیدۀ میبدی، ظاهر آنها را باید به سَمْع قبول کرد و باطن (حقیقت معنای) آنها را باید به تسلیم به حق سپرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review of the Theological Opinions of the Jahmiyah in the Commentary of Kashf Al-Asrār Wa ʿUddat Al-Abrār (“The Unveiling of the Mysteries and the Provision of the Pious”) by Abu Al-Faḍl Rashīd Al-Dīn Maybudī

نویسنده [English]

  • Mazaher Ahmadtobi
Assistant Professor, Department of Religions and Mysticism, Azarbaijan Shahid Madani University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Criticism of the theological opinions of the Islamic sects is one of important discussions in some of the Qur’ānic commentaries. To survey these critques causes to be clarified more own commentator’s ideas. The mystical Commentary of Kashf Al-Asrār Wa ʿUddat Al-Abrār (“The Unveiling of the Mysteries and the Provision of the Pious”) by Abu al-Faḍl Rashīd Al-Dīn Maybudī is one of the commentaries that have discussed the theological opinions of the Khawārij‚ the Jahmiyah‚ the Mu’tazilah etc. This article, which is written in descriptive and analytic way, because of Maybudī’s special attention to the Jahmiyah‚ deals with critiquing and surveying the thological opinions of this sect, and mentioning Maybudī’s view of each of criticized subjects‚ according to this commentary.
Maybudī considers the Jahmiyah as innovators.
Maybudī considers the false symbolic interpetation as more important innovations of the Jahmiyah. In Meybudi’s view, the false symbolic interpretation means to turn away from external meanings of the verses and the traditions and to turn to the symbolic meanings of them. Maybudī thinks the interpretation of “ ‚”اِسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ“is firmly established on the throne”‚ to “domination and conquest” as one of the false symbolic interpretations of the Jahmiyah. Of course‚ Maybudī himself speaks about the true hermeneutics. It is to interpret the verse and the tradition to meaning that is possible and is agreement with the Qur’ān and the tradition. The true hermeneutics can be achieved by man’s effort and divine grace. Maybudī quotes some of the commentators that they interpret the verses ”إِنَ اللَهَ لا یَسْتَحْیِی...“ (البقرة: 26)‚ “Surely Allah is not ashamed…” (The Cow/26) to ”لا یَخْشَى“‚ “does not fear” and”وَ تَخْشَى النَاسَ وَ اللَهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ“ (الاحزاب/37) ‚ “and you feared men, and Allah had a greater right that you should fear Him” (The Confederates/37) to ”تَسْتَحْیِی“‚ “was ashamed”. For “”استحیا‚ “to be ashamed” means ”خشیت“‚ “to fear”‚ and on the contrary.
Also Maybudī describes the belief in being God ‛in essence’ in any place and with any one‚ but not being He on the Throne‚ in other words‚ the rejection direction and place for God‚ as another of the Jahmiyah’s innovations. In Maybudī’s view‚ God is ‛in His essence’ in one place‚ namely the heaven and the Throne‚ and in ‛His knowledge’ in any place and with any one‚ in other words‚ in all places.
Also Maybudī considers the denial of God’s eternal attributes and their false symbolic interpretation as another of the Jahmiyah’s innovations. They interpret symbolically God’s eternal attributes to hinder from His similarity to the creatures and to keep from His transcendence. In Maybudī’s view‚ both anthropomorphism and transcendence make way for blasphemy. According to Maybudī‚ God has the eternal attributes (the denial of transcendence), but according to the rule “to have one name does not invole to be one”‚ we should not apply the same meaning used in human to God (the denial of anthropomorphism). Morevere‚ they should not be interpretered symbolically. In Maybudī’s view‚ their external meaning should be heared and accepted‚ and their internal meaning should be surrenderd to the Truth. Among this Jahmiyah’s innovation‚ Maybudī mentions the rejection of describing God as “thing”‚ and the denial of the attributies of self and hand for God and their false symbolic interpretion.
Also Maybudī considers the belief in accompanying God’s Makr (plan) and Keid (plan) with corruption and betrayal and deception as another of the Jahmiyah’s innovations. According to Maybudī‚ God’s Makr and Keid apply only to the best interest without corruption and betrayal and deception. God and man’s Makr and Keid are the same in name‚ but they are differences in meaning.
Also‚ Maybudī considers the Jahmiyah’s belief in being created the Qur’ān‚ and or according to some others of them the absence a thing of the Words of God on the earth‚ and or according to some others of them the belief in being created our letter and reading in reciting the Qur’ān as another of the Jahmiyah’s innovations. In Maybudī’s view‚ these untrue ideas of the Jahmiyah result from the fact that‚ according to them‚ the Words of God are not an expression that depends on a letter and a sound‚ but they are His knowledge which subsists in the essence of Him. In Maybudī’s view‚ the Qur’ān is not an expression of the Words of the Truth‚ but it is the very Words of the Truth. It is not seperate from God‚ but it is connected upon Him and subsists in Him. The Qur’ān depends on a letter and a sound and any letter of it is not created. Our letter and reading in reciting the Qur’ān are nor created neither among our works. It truly exists on the earth and we read it by tongue‚ hear it by ear and know it in heart.
Also‚ Maybudī considers the describtion of Imān as affirmation by the heart without confessing by the tongue and acting by the members of body‚ as another of the Jahmiyah’s innovations. According to Maybudī‚ Imān consists in confessing by the tongue; affirming by the heart; acting by the members of body and property; and following the Sunnah.
Also‚ Maybudī considers the independence of man from God in hindering him from sins and the annihilation of the bounties of paradise as another of the Jahmiyah’s innovations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • innovator
  • the Jahmiyah
  • untrue symbolic interpretation
  • Maybudī
  • Kashf al-Asrār
منابع
1-  القرآن الکریم.
2-  آبراهاموف، بنیامین، (1384)، «خلق و استمرار بهشت و دوزخ در کلام اسلامی»، ترجمۀ زهرا مؤدب، هفت آسمان، دورۀ 7، شمارۀ 28، ص 106-87.
3- الاشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، (1369ق)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلیین، تحقیق محمد محیی‌الدّین عبدالحمید، قاهره، مکتبة النهضة المصریة.
4-  البغدادی، ابی‌منصور عبدالقاهر بن‌ طاهر بن محمد‌، (بی‌تا)، الفرق‌ بین‌ الفرق، تحقیق محمد محیی‌الدّین‌ عبدالحمید، بیروت‌، دارالمعرفة‌.
5- المَلَطی، محمّد بن احمد بن عبدالرحمن، (1993م-1413ق)، التّنبیه و الرَّدّ عَلی اَهْلِ الاَهْواءِ وَ الْبِدَعِ، تقدیم و تحقیق و تعلیق محمّد زینهم محمّد عزب، القاهرة، مکتبة مدبولی.
6- المیبدی، ابوالفضل رشیدالدّین، (1382)، کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار، معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات امیرکبیر.
7- ایزوتسو، توشی هیکو، (1380)، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمۀ زهرا پورسینا، ویراستۀ مصطفی ملکیان، تهران، سروش (انتشارات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران).
8-  بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر، (1333)، تاریخ مذاهب اسلام یا ترجمۀ الفَرْق بین الفِرَق، ترجمۀ محمدجواد مشکور، تبریز، کتابفروشی حقیقت.
9- زریاب خویی، عباس، (1374)، ابن تیمیّه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 3، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
10-   سیدتقوی، علیرضا، (1390)، جَهْمِ بْنِ صَفْوان دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 19، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
11- شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، (1413ه-1992م)، الملل و النحل، صَحَّحَهُ وَ عَلَّقَ عَلَیْهِ احمد فهیمی محمد، بیروت (لبنان)، دار الکتب العلمیة.
12-   شیرزاد، امیر، (1379)، ایمان و دیدگاه میبدی دربارۀ آن، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی، صاحب تفسیر کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار، ج 2، به کوشش مهدی ملک‌ثابت، یزد، انتشارات نیکوروش.
13- صابری، حسین‌، (1383)، تاریخ فرق اسلامی (1)، فرقه‌های نخستین، مکتب اعتزال، مکتب کلامی اهل سنت، خوارج، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
14-      فان اس، یوزف، (1390). جَهْمِیّه دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 19، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
15-      کیلر، آنابل، (1394)، هرمنوتیک صوفیانه در تفسیر کشف‌الاسرار میبدی، ترجمۀ جواد قاسمی، تهران، میراث مکتوب با همکاری بنیاد میبدی.
16-   لاهیجی، شمس‌الدّین محمّد، (1371)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، تهران، انتشارات زوّار.
17-   مشکور، محمّد‌جواد، (1375)، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه و توضیحات کاظم مدیر شانه‌چی، مشهد، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
18-      مشکور، محمّد‌جواد، (1379)، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران، انتشارات اشراقی.
19-      مولانا، جلال‌الدّین محمّد بلخی-رومی، (1375)، مثنوی، مقدمه، تصحیح، تعلیقات و فهرست‌ها محمّد استعلامی، تهران، انتشارات زوّار.
20-      وُلْفْسُن، هری اوسترین، (1368)، فلسفۀ علم کلام، ترجمۀ احمد آرام، تهران، انتشارات الهدی.
21- یزدی مطلق (فاضل)، محمود، (1379)، سیری در آرای کلامی میبدی در تفسیر کشف‌الاسرار، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی، صاحب تفسیر کشف‌الاسرار و عُدَّة‌الابرار، به کوشش مهدی ملک‌ثابت، ج 2، یزد، انتشارات نیکوروش.
22- Anawati, Georges C. (1987a). “Islamic Concepts”, inThe Encyclopedia of Religion, Translated from French by Mary Ann Danner Translated, Vol. 1, Mircea Eliade (ed), New York: Macmillan Publishing Company.
23- Anawati, Georges C. (1987b). “Kalam”, inThe Encyclopedia of Religion, Translated from French by Richard J. Scott Vol. 8, Mircea Eliade (ed), New York: Macmillan Publishing Company.
24- Montgomery Watt, W. (1987). “Islamic Creeds”, inThe Encyclopedia of Religion, Vol. 4, Mircea Eliade (ed), New York: Macmillan Publishing Company.
25- Montgomery Watt, W. (1991). “Djahmiyya”, inThe Encyclopaedia of Islam, Vol. 2, B. Lewis, CH. Pellat and J. Schacht (ed), Leiden: E.J. Brill.