روش‌شناسی «کلام فلسفی» در اندیشۀ ابن‌میثم بحرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

علم کلام از آغاز پیدایش، به لحاظ روش‌شناختی، مراحل و اطوار مختلفی را پشت سر گذاشته است؛ رویکرد نقلی و اخبارگرایی، روش جدلی، عقلی، تأویل‌گروی و رویکرد کلام فلسفی از مهم‌ترین رویکردها در سیر تطور کلام شیعی به شمار می‌آیند. در این نوشتار با روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی جریان کلام فلسفی و مؤلفه‌های آن، روش کلامی ابن‌میثم بحرانی، بیان و با ارائۀ شواهد متعددی از آثار و آرای او ثابت شده روش کلامی او عقلی - فلسفی است. او به سبک و سیاق مرسوم آثار فلسفی به امور عامه و طبیعیات را در اثر کلامی خود قواعدالمرام فی علم الکلام، طرح و همان شیوۀ حکما را در نگارش علم کلام در پیش گرفته است.
بازکاوی و بیان شاخصه‌های کلام فلسفی در اندیشۀ ابن‌میثم، از این نظر نیز بااهمیت است که با تأکید بر عقلانیت، استدلال‌گروی، آزاداندیشی و تفکر انتقادی می‌تواند یک الگوی روش‌شناختی در حوزۀ کلام امامیه را پیش‌روی پژوهشگران و دین‌پژوهان قرار دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Methodology of "Philosophical Kalam" in the Thought of Ibn Maytham Bahrani

نویسنده [English]

  • Mahdi Ganjvar
Assistant Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Science of Kalam since its very dawn has undergone through various stages and modes; traditionalism, dialectical method, rationalism, hermeneutics, philosophical Kalam are considered to be among the most important approaches in the course of evolution of Shia Kalam. Having provided a short introduction of the school of philosophical Kalam, the current essay with a descriptive-analytic method seeks to study the Kalam based approach of Ibn Maytham Bahrani and via a set of different evidence from his works and ideas it proves that Bahrani's chosen path in Kalam is rational-philosophical. Deduction and analysis of the features of philosophical Kalam in the thought of Ibn Haytham is also of importance from the perspective that with the emphasis on rationality, argument, free thinking and critical thought it can provide the scholars of Shia Kalam with a methodological pattern.
 
Introduction
Following the emergence of different ideological problems and intellectual disputes among Muslims a science started to take form that due to its inclusion of beliefs it was given various names like "science of beliefs", "science of articles of faith", "jurisprudence the great", and "science of monotheism and divine attributes". But the most renowned title used for this science is Kalam which became popular at least from the second century of Hijrah and it refers to a science that discusses religious beliefs based on a rational and traditional method and not only deduces the beliefs from its sources rather it also explains and proves religious beliefs and answers the doubts and objections of the opponents. The advantage and strength of the aforementioned definitions lies in the fact that it simultaneously contains the subject matter, method and end of the science of Kalam. However, examination and articulation of the science of Kalam and discussion of methodological issues are among the necessary premises of the methodic Kalam. Regardless of the diversity of methods and approaches which have existed in the science of Kalam since its very inception, one can still distinguish between three distinct general approaches in the explanation of ideological issues in the domain of Shia Kalam; first, traditional method and emphasis on religious texts and inattention to reason and its function in the understanding of Kalam issues; second approach is hermeneutical and esoteric method that not only underlines the authority and credit of reason and its role in the acquisition of knowledge and understanding of religious doctrines, it also considers the discovery of meanings and esoteric secrets from the words of Holy Book and Tradition impossible without the assistance of reason; third approach is the philosophical rationalism method in which the Kalam scholar struggles to explain the problems of Kalam using ontology and resorting to philosophical rules and judgments and with a philosophical style he discusses the divine truths and religious beliefs including monotheism, resurrection, prophecy and the secret of revelation of divine verses.
It seems that the method of philosophical Kalam did not exist in the era of Imams (peace be upon them) but in the early days of the Great Occultation Nobakhti scholars of Kalam took advantage of this method for explication of ideological issues. Although some of the scholars, based on the orthodox theory, have traced the emergence of philosophical school of Kalam back to Khajeh Nasir Al Din Tusi in seventh century of Hijrah, current essay suggests that the use of philosophical Kalam method is of longer history and its roots can be sought for in the ideas of Nobakhti scholars of Kalam and Khajeh Nasir and his pupils later built it into its great heights.
Among these philosopher-Kalam scholars the role of Ibn Haytham Bahrani the Shia thinker of seventh century and the author of Qawaed Al Maram fi Elm Al Kalam is of paramount importance in making the methodology of Shia Kalam philosophical which has been less studied by the scholars in this area indeed. Accordingly, the present essay is an effort for introduction and explanation of the role of this Shia Kalam scholar in the growth and evolution of Shia Kalam particularly in the completion and advancement of the philosophical Kalam.
 
Introduction of "Philosophical Kalam" Approach
In the current essay the term "philosophical Kalam" is used to denote a method according to which the goals of science of Kalam are justified based on philosophical criteria and the Kalam scholar owes his own required tools for fulfillment of his own professional mission to Islamic philosophy and wisdom and by using ontology and philosophical terms and rules he proceeds to infer and explain the Kalam issues. Therefore, "philosophical Kalam, methodologically speaking, belongs to the domain of philosophy and from teleological perspective; it is part of the area of science of Kalam".
Features of the Method of Philosophical Kalam in the Thought of Ibn Maytham
The approach of philosophical Kalam in the thought of Ibn Maytham particularly in the book entitled Qawaed Al Maram fi Elm Al Kalam comprises of certain constituents and features the recognition and introduction of which not only is of a strategic role in the study of course of historical evolution of science of Kalam it is of high importance in the methodology and analysis of the ideas of the founders of this Kalam school.
Among the most important features of philosophical Kalam in the thought and method of Ibn Maytham which is intended to be assayed and analyzed in this essay one can refer to the following: discussing philosophical problems including physics, general ontology and the problems related to being and nothingness, substance and accident, body and …, in the introductions of Kalam works; application of theosophical principles and philosophical notions like the principle of causality, essential contingency, the criterion of the need to cause, the principle of posteriority of existence to the necessity, and so on and so forth, in the explanation of ideological issues; insistence on rational arguments and keeping with logical proof and deduction in the explication of principles of religion and its Kalam corollaries, dominance of rationality over obedience and traditional and dialectical method in the explanation of religious claims.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Ibn Maytham
  • Kalām al-Imāmīyya
  • Philosophical Kalam
  • Theological Methods
منابع
1- نهج‌البلاغه، (1386)، ترجمۀ محمد دشتی، مشهد، سنبله.
2- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، (1363)، الشفاء (الالهیات)، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
3- ----------------، (1364)، النجاۀ من الغرق فی بحر الضلالات، ویرایش محمدتقی دانش­پژوه، تهران، دانشگاه تهران.
4- --------------، (1375)، الاشارات و التنبیهات‏، نشر البلاغه.
5- -------------، (1404ق)، التعلیقات. قم، انتشارات مکتبة الاعلام الاسلامی.
6- ابن‌الندیم، محمدبن اسحاق، (1350)، تحقیق رضا تجدد، تهران، انتشارات مروی.
7- استرآبادی، محمدامین، (1266)، فوائد المدنیه، ضمیمه کتاب اساس الاصول، مطبعه محمدیه، چاپ سنگی، بی‌جا.
8- امین، سیدمحسن، (۱۴۲۱ق)، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف المطبوعات.
9- ایجی، عضدالدین، (1370)، المواقف فی علم الکلام، شرح شریف جرجانی، قم، شریف رضی.
10- باربور، ایان، (1374)، علم و دین، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
11- بحرانی، کمال‌الدین میثم بن علی، (1386)، قواعدالمرام فی علم الکلام، ترجمه و شرح زهرا مصطفوی، تهران، اطلاعات.
12- -------------------------، (1388)، شرح نهج‌البلاغه، ترجمۀ قربانعلی محمدی مقدم و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی.
13- ---------------------، (1420ق)، شرح نهج‌البلاغه، 5 ج، بیروت، دارالثقلین.
14- ----------------------، (1417ق)، النجاۀ فی القیامه فی تحقیق امر الامامه، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
15- بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، (1405)، الحدائق الناضره فیأحکام العتره الطاهره، تحقیق و تصحیح محمدتقی ایروانی، سید عبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم.
16- بغدادى، عبدالقاهر ابوطاهر، (2003م)، اصول الایمان، ‏بیروت، دار و مکتبة الهلال‏.
17- بهشتی، احمد، (1386)، «عقلانیت در روش کلامی ابن‌میثم و شواهد آن»، پژوهش­نامۀ قرآن و حدیث، شماره دوم، صص 7-28.
18- تفتازانی، مسعود بن عمر، (1370)، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیده، قم، الشریف رضی.
19- حلی، حسن بن یوسف، (1413ق)، کشف‌المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، قم، مؤسسۀ النشر الاسلامی.
20- خفرى، شمس‌الدین محمد بن احمد، (1382)، تعلیقه بر الهیات شرح تجرید، مقدمه و تصحیح فیروزه ساعتچیان، تهران، میراث مکتوب.
21- دیباجی، سید محمدعلی، (1384)، «ساختار فلسفی کلام»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی قبسات، شماره 38، صص 185-208.
22- رازی، فخرالدین، (1378)، المحصل، قم، شریف رضی.
23- ------------، (1407ق)، المطالب العالیه من العلم الالهی، بیروت، دارالکتب العربیة.
24- ------------، (1990م)، المباحث المشرقیة فی العلم الإلهیات والطبیعیات، تصحیح محمد معتصم باللّه البغدادی، بیروت، دارالکتاب العربی.
25- زکریای رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، (1378)،الطب الروحانی، (الدراسه التحلیلیه لکتاب الطب الروحانی)، دانشگاه تهران، مؤسسۀ مطالعات اسلامی، مونترال، دانشگاه مک گیل.
26- سبزواری، حاجی ملاهادی، (1348)، شرح غررالفرائد، قسمت امور عامه و جوهر و عرض، تصحیح و مقدمه و تعلیقات از مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
27- سلطانی، ابراهیم و احمد نراقی، (1384)، کلام فلسفی، تهران، صراط.
28- سیوری، فاضل مقداد، (1405ق)، ارشاد الطالبین الى نهج المسترشدین‏، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشی.
29- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1364)، الملل و النحل، تحقیق، بدران‏، محمد،‏ قم، ناشر، الشریف الرضی.
30- شهید اول، محمد بن مکی، (1380)، اربع رسائل کلامیة، محقق علی بن محمد نباطی عاملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی‏.
31- شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم، (1410ق)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
32- ----------------------، (1346)، الشواهد الربوبیه فى المناهج السلوکیة، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد، دانشگاه مشهد.
33- صادقی حسن‌آبادی، عطایی، مجید و حمید نظری، (1391)، «ملاک‌ها و ویژگی‌های مکتب فلسفی در شیعه با رویکرد به آثار فیاض لاهیجی»، فصلنامۀ اندیشۀ دینی، شماره 44، صص 2-32.
34- صدر، محمدباقر، (1395ق)، المعالم الجدیدة للأصول، تهران، مکتبه النجاح.
35- طبرسى، احمدبن علی، (1371)، الاحتجاج، ‏ترجمه و تصحیح احمدغفاری مازندرانی، تهران، نشر مرتضوی‏.
36- طوسی، نصیرالدین، (1407ق)، تجریدالاعتقاد، تحقیق حسینی جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
37- عبیدلى، سید عمید­الدین، (1381)، اشراق اللاهوت،‏ تهران، میراث مکتوب‏.
38- غزالی، ابوحامد محمد، (1994م)، تهافت الفلاسفه، تحقیق و تعلیق علی بوملحم، بیروت، دار و مکتبه الهلال.
39- فارابی، ابونصر، (1381)، فصوص­الحکمه، شرح السید اسماعیل غازانى‏، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.
40- قبادیانی، ناصرخسرو، (1363)، جامع الحکمتین، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران، طهوری .
41- لاهیجی، ‌عبدالرزاق، (1373)، گوهر مراد، تهران، ‌نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
42- --------------، (1372)، سرمایۀ ایمان در اصول اعتقادات، تهران، الزهرا(س).
43- --------------، (بی­تا)، شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، تهران، انتشارات مهدوی.‏
44- گنجور، مهدی، (1397)، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش "کلام فلسفی" شیعه (با تأکید بر کتاب الیاقوت فی علم الکلام)»، فصلنامه علمی‌پژوهشی اندیشۀ نوین دینی، شماره 52. صص 101-120.
45- ماتریدى، أبوالثناء محمود بن زید، (1995م.)، التمهید لقواعد التوحید، ‏ المحقق عبدالمجید ترکی، تونس، دار الغرب الاسلامی.‏
46- مجلسی، محمدباقر، (1404ق)، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء.
47- -------------، (1409ق)، رساله الاعتقادات، تحقیق مهدی رجایی، اصفهان، مکتبه العلامه المجلسی.
48- مطهری، مرتضی، (1373)، مجموعه آثار، ج 5، تهران، صدرا.
49- معری، ابوالعلاء، (1988م)، لزوم مالایلزم، دمشق، دار طلایی.
50- نراقى، ملا مهدى، (1423ق)، جامع‌الأفکار و ناقدالأنظار، تهران، انتشارات حکمت.
51- نوبختی، حسن بن موسی، (1355ق)، فرق‌الشیعه، نجف، المطبعه الحیدریه.
52- هندی، علاءالدین علی، (1409ق)، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسۀ الرساله.
53- یوسفیان، حسن، (1390)، کلام جدید، تهران، انتشارات سمت.
54- Hick, John H.، (1990)، Philosophy of Religion, New Jersey، Prentice Hall, 4th edition.
55- Hodgson, Peter C.، (ed)، (1984)، Hegel Lectures on the Philosophy of Religion, trans. By R. F. Brown, et al, Berkely.