بررسی، تبیین و تحلیل دیدگاه متونِ آخرالزمانی زردشتی نسبت به جنبش‌های ایرانی ضدخلافت در سده‌های دوم و سوم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و ایرانشناسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

در بررسی دوره‌های مختلف تاریخ ایران، سده‌های اول تا سوم هجری به دلیل تحولات و دگرگونی‌های عمیق جامعۀ ایرانی، حضور گستردۀ اعراب در سرزمین‌های ایران‌شهر، مواجهۀ دو جهان‌بینی زردشتی و اسلامی و شیوه‌های مقاومت و پایداری جامعه نسبت به تسلط اعراب، اهمیت زیادی دارد. در این دوره، دین زردشتی از جایگاه غالب و مسلط گذشته تنزل یافت و دین اسلام با گسترش تدریجی جای آن را گرفت؛ بنابراین، صیانت از وحدت درونی جامعۀ زردشتی به دغدغۀ مؤبدان تبدیل شد که بازتاب آن را در متون آخرالزمانی زردشتی دیده می‌شود. بر اساس این، پایداری در برابر اعراب، جنبه‌های سیاسی و خشن ابتدایی خود را کنار گذاشت و در قالب حفظ یکپارچگی دینی و اجتماعی زردشتیان و تمرکز بر موضوع پایانِ جهان و رستگاری روحانی، به حیات خویش ادامه داد. در این چارچوب، بروز جنبش‌های ایرانی که عمدتاً در سده‌های دوم و سوم هجری بر ضد دستگاه خلافت رخ دادند و ماهیت غیرزردشتی داشتند، بدعت و چالشی خطرناک برای هویت اجتماعی زردشتیان تلقی شدند و متونِ آخرالزمانی زردشتی، آنها را نقد و نکوهش کردند. در این پژوهش تلاش شده است با شیوه‌ای توصیفی‌تحلیلی و با بهره‌گیری از شواهد مکتوب برجای‌مانده تا سدۀ یازدهم میلادی، تحولات جامعة ایرانی در سده‌های نخستین اسلامی از منظر جهان‌بینی زردشتی بررسی شوند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Study and review of the Viewpoint of Zoroastrian Apocalyptic Texts against Iranian Anti-Caliphate Movements in the 2nd and 3rd century A.H

نویسندگان [English]

  • Esmaeil Sangari 1
  • Mohsen Yaqubi 2
1 Assistant Professor, Department of History and lranology, University of Isfahan , Isfahan, Iran
2 Graduated History of Iran Islamic era, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Abstract
Early Islamic centuries (1st to 3rd A.H) are significant in every scholarly study of different periods in Iranian history due to their intense transformation and profound developments within the Iranian society and also the encounter of Zoroastrian and Islamic worldviews and different methods of resistance against Arab domination. Zoroastrianism, as a religion, lost its dominant position and was gradually replaced by Islam. Thus, maintaining the integrity of Zoroastrian society became the main concern of the Zoroastrian priests, which can evidently be witnessed in apocalyptic texts of Zoroastrian faith. Accordingly, resistance against Arab invaders lost its initial violence and political fervor and took in a new momentum in the form of maintaining the integrity of Zoroastrian religion and society and concentration on the doomsday and spiritual salvation.
Zoroastrian apocalyptic texts contained teachings that tried to adapt different fields of life in Iranian society facing spread of Islam and the Arab domination of Iran. Although the history of these texts returns to oral narratives before Sasanians, but after the transition of Iranian society from oral literature to Sasanian writing literature and the compilation of Zoroastrian texts in Islamic period, the writing of apocalyptic texts also became important. By reviewing these texts, it would be possible to find out important political and social changes of Iranian society in the first Islamic centuries. Within this framework, the rise of non-Zoroastrian Iranian movements during the 2nd and 3rd centuries A.H against the Caliphate were deemed as a dangerous heresy and a serious challenge to Zoroastrian social identity and were vehemently criticized in Zoroastrian apocalyptic texts.
In other words, in the condition that there was no hope for Zoroastrian government to be restored, the preservation of the religious integrity of the people became a concern for the Zoroastrian clergy that became an apocalyptic cultural model, which was threatened by political and religious movements such as Behāfarīd, Abu Muslim and Bābak uprisings (that had a sectarian or non-Zoroastrian nature) in addition to the Arabs and the caliphate. Since these texts were written and analyzed at the same time as political events, it can be said that apocalyptic literature has been partly indicative of the reaction of Zoroastrian society to its events.
In the other words, the suppression of local sustainability along the lack of belief of society towards the fall of Sasanian provided the necessary grounds for the emergence of apocalyptic literature and its related teachings. These teachings opposed all political and religious actions which were challenging for Zoroastrians in order to preserve their social identity in that difficult and complicated condition. Regardless of the social, political, and religious aspects of the movements, their leaders sought to combine the ideas of ancient religion in order to gain support of different groups of people who were incompatible from religious point of view. But this led to their defeat and the emergence of numerous religious and political sects, which themselves were the heritage of contradictions and enhanced intellectual and cultural tensions.
From the point of view of the Zoroastrian apocalyptic texts, these movements were not only in the interest of the national and religious interests of the Zoroastrian community, but also threatened their coherence and integrity. The emergence of such movements, especially in the second and third centuries A.H, showed that despite the emphasis of the Zoroastrian clergy on the refusal of the Zoroastrians to cooperate with them, a wide range of society, hoping to escape Arab domination or to improve its economic conditions and social status accompanied these movements.
Regardless of the political results of the movements, which often failed, its harmful consequences in the vulnerability of Zoroastrian community's unity and solidarity should be mentioned. In apocalyptic Zoroastrian texts, the leaders of these movements, such as Abu Muslim and Bābak, were condemned and their uprising was mentioned as apocalyptic catastrophe. On the other hand, the beliefs of the followers of Abu Muslim and Bābak as the promised saviors shows domination of apocalyptic thoughts in Iranian society in that period.
On the other words, viewpoint of some Iranians towards Abu Muslim, Bābak and other leaders of movements against caliphate as religious leaders and promised saviors, was influenced by apocalyptic concepts of Zoroastrianism such as expectation and emergence of a savior. This paper aims to study the evolutions in the first Islamic centuries from Zoroastrian world-view in Iranian society, applying written evidence from 11th century (A.D), with descriptive and analytical method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zoroastrianism
  • Apocalyptic texts
  • Islam
  • Zoroastrians
  • Apocalypse
منابع
1- آصف‌آگاه، سیدحسن، (1386)، «موعود و آخرالزمان در دین زردشتی»، ماهنامۀ مشرق موعود، شماره 3، صص 163-180.
2- آقایی، مجتبی، (1379)، «بازخوانی مفهوم موعود در دین زرتشتی»، فصلنامۀ هفت آسمان، شماره 7، صص 111-128.
3- ارداویراف‌نامه، (1382)، آوانویسی، ترجمۀ متن پهلوی و واژه‌نامه از فیلیپ ژینیو، ترجمۀ ژاله آموزگار، تهران، نشر معین، چاپ دوم.
4- اشپولر، برتولد، (1391)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج1، ترجمۀ جواد فلاطوری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.
5- امریک، رونالد و ماریا ماتسوخ، (1393)، تاریخ ادبیات فارسی، ادبیات ایران پیش از اسلام، ج17، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ زیرنظر ژاله آموزگار، تهران، نشر سخن، چاپ اول.
6- بندهشن، (1380)، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، نشر توس.
7- بویس، مری، (1395)، زردشتیان، باورها و آداب دینی آنها، ترجمۀ عسکر بهرامی، تهران، نشر ققنوس، چاپ چهاردهم.
8- ---------، (1390)، آیین زرتشت، ترجمۀ ابوالحسن تهامی، تهران، نشر نگاه، چاپ چهارم.
9- --------، (1369): گوسان پارتی و سنت نوازندگی در ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، نشر توس.
10- تاریخ ایران کمبریج، (1390)، ویراستار ریچارد نلسون فرای، ترجمۀ تیمور قادری، ج 4، تهران، نشر مهتاب، چاپ دوم.
11- تاوادیا، جهانگیر، (1383)، زبان و ادبیات پهلوی فارسی میانه، ترجمۀ سیف‌الدین نجم‌آبادی، ج 1، تهران، نشر دانشگاه تهران.
12- تفضلی، احمد، (1378)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، نشر سخن، چاپ سوم.
13- جعفری، ابوالقاسم، (1394)، «خوانشی نو از مصادیق سه منجی در تاریخ کیش زردشت»، فصلنامۀ انتظار موعود، شماره 49، صص 77-102.
14- جلیلیان، شهرام، (1396)، تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان، تهران، نشر سمت، چاپ اول.
15- چلونگر، محمدعلی و محمدنبی غضنفری، (1394)، «ماهیت دینی و ترکیب اجتماعی جنبش‌های ایرانی در قرون نخستین اسلامی»، دو فصلنامۀ کارنامۀ تاریخ، شماره 3، صص 15-44.
16- چوکسی، جمشید کرشاسب، (1393)، ستیز و سازش، ترجمۀ نادر میرسعیدی، تهران، نشر ققنوس، چاپ هفتم.
17- خسروی، لیلا و محسن معصومی، (1393)، «جایگاه دینی، علمی و اجتماعی - سیاسی موبدان در سده‌های نخستین ورود اسلام به ایران»، فصلنامۀ مطالعات تاریخ اسلام، شماره 23، صص 179-218.
18- خضری، احمدرضا، (1384)، تاریخ خلافت عباسی، از آغاز تا پایان آل بویه، تهران، نشر سمت، چاپ پنجم.
19- دریایی، تورج، (1393)، شاهنشاهی ایران، پیروزی عرب‌ها و فرجام‌شناختی زردشتی، ترجمۀ شهرام جلیلیان، نشر توس، چاپ اول.
20- زرین‌کوب، روزبه و علی یزدانی‌راد، (1390)، «تدابیر روحانیان زردشتی برای مقابله با تغییر دین به دینان - از سقوط شاهنشاهی ساسانی تا پایان سده چهارم هجری»، دو فصلنامۀ جستارهای تاریخی، سال2، شماره1، صص 99-126.
21- زندبهمن‌یسن، (1370)، تصحیح متن، آوانویسی و برگردان فارسی از محمدتقی راشد محصل، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
22- زهانی زهان، زهره، «فرجام شناسی زردشتی»، (1389)، دو فصلنامۀ پژوهش دینی، شماره 21، صص 239-260.
23- سنگاری، اسماعیل و علیرضا کرباسی، (1395)، «بررسی علل شکل‌گیری ایده‌آلیسم انقلابی مزدک و تأثیر آن در عدم موفقیت این جنبش»، دو فصلنامۀ علمی - پژوهشی تحقیقات تاریخ اجتماعی، دوره 6، شماره 2، صص 163-190.
24- شجری قاسم‌خیلی، رضا، (1394)، «ارزیابی نقش موبدان در حفظ و احیای میراث ایرانی در قرون نخستین اسلامی»، دو فصلنامۀ تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، شماره10، صص 79-98.
25- صدیقی، غلامحسین، (1372)، جنبش‌های دینی ایران در قرن‌های دوم و سوم هجری، تهران، نشر پاژنگ.
26- طقوش، محمد سهیل، (1391)، دولت عباسیان، ترجمۀ حجت‌الله جودکی با اضافاتی از رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ هفتم.
27- فرای، ریچارد نلسون، (1392)، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، نشر سروش، چاپ پنجم.
28- علیپور، فاطمه، (1378)، «منجی در دین زرتشت»، دو فصلنامۀ فقه و حقوق خانواده، شماره 16، صص 63-67.
29- غضایری، حسین، (1389)، ادبیات پیشگویانه زرتشتیان در نخستین سده‌های اسلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
30- غنی‌نژاد، فهیمه، (1377)، «منجی در دین باستانی ایرانیان»، ماهنامۀ کتاب ماه دین، شماره 11، صص 21-23.
31- کرباسیان، ملیحه، (1389)، «آخرالزمان به روایت یادگار جاماسبی»، دو فصلنامۀ اطلاعات حکمت و معرفت، سال 5، ش. 3، صص 49-53.
32- کریستن‌سن، آرتور، (1388)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، نشر صدای معاصر، چاپ ششم.
33- مازندرانیان، حمیدرضا، (1384)، تداوم و تحول اندیشۀ دینی زرتشتیان در قرون نخستین اسلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران.
34- مفتخری، حسین، (1377)، «جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری»، ماهنامۀ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 14، صص 26-30.
35- منتظری، سید سعیدرضا، (1394)، «بررسی و معرفی ادبیات فارسی زرتشتی»، دو ماهنامۀ آینه پژوهش، شمارۀ 156، صص 29-37.
36- مهدی‌زاده، علی، (1379)، «فرجام‌شناسی در دین زردشتی»، فصلنامۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال43، شماره 3، صص 269-288.
37- یارشاطر، احسان، (1393)، پیدایش دوبارۀ هویت ایرانی پس از گرویدن به اسلام، در: برآمدن اسلام، ویراستۀ وستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت، ترجمۀ کاظم فیروزمندی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول.
 
منابع و مآخذ لاتین
1-  Alram M. & Gyselen R. (2003). Sylloge Nummorum Sasanidarum, Paris-Berlin-Wien. Band I. Ardashir I - Shapur I [Veröffentlichungen der numismatischen Kommission, Band 41]. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
2- Leclant, J. (2005). Dictionnaire de l’Antiquité, sous la direction de Jean Leclant, Paris: Presses Universitaires de France.
3- Pasha Zanous, H. & Sangari, E. (2018). The Last Sasanians in Chinese Literary Sources: Recently Identified Statue Head of a Sasanian Prince at the Qianling Mausoleum, Iranian Studies, Routledge Publisher, London, Taylor and Francis Group: 499-515. 
4- Messina, Gi. (1939). Libro Apocalittico Persiano ayatkar I Zamaspik, Roma.
5- Sangari E. (2013). Les Femmes à l’époque Sassanide: Données Iconographiques et Sources Textuelles en Iran du IIIème au VIIème Siècle apr. J.-C., Thèse dirigée par R. Boucharlat, Maison de l’Orient et de la Méditerranée, Lyon: l’Université Lumière Lyon II.