پاسخ بوئتیوس به دشوارۀ شر

از دیرین مسائلی که اندیشة انسان­ها را به خود مشغول نموده، مسألة شر است. فیلسوفان و متکلمان، تقریرهای گوناگونی از مسأله شر ارائه کرده­اند که ذیل دو گروه قرار می­گیرد: مسألة منطقی شرّ و مسأله قرینه­ای شرّ. در مسألة منطقی شر ادعا می­شود وجود شرور، به لحاظ منطقی با وجود خدا ناسازگار است و در مسأله قرینه‌ای، ادعا می­شود که با فرضِ وجود شرور، خداباوری نمی­تواند معقول باشد. با توجه به هر دو موضع، چنین نتیجه می­شود که خداباوران در اعتقادشان به خدایی که قادر مطلق، عالم مطلق و خیر محض است، به لحاظ عقلی موجه نیستند. مسأله شر همواره به وسیلة اندیشمندان متعددی به صورت چالشی جدی برای باورهای دینی مطرح بوده و دستمایة ملحدان برای نقد عقلانیت باور به خدا قرار گرفته است تا آنجا که هانس کونگ، متأله معاصر آلمانی، یک‌بار این مسأله را ‹‹پناهگاه الحاد›› (Kung, 1976: 432) و بار دیگر نیز آن را ‹‹سنگ محک برای هر دین›› خوانده است (Kung, 1989: 381). نخستین فردی که به صورتی مدوّن مسألة شر را تقریر نمود، اپیکور (270-341.bc) فیلسوف معروف یونانی بود که ‹‹هیوم استدلال وی را در کتاب گفتگوها به کار گرفت، جان استوارت میل[1] از آن دفاع نمود و برتراندراسل[2] تقویتش کرد و در قرن اخیر نیز فیلسوفان ملحدی همچون آنتونی فلو[3]، ویلیام رو[4]، مکی[5] و مایکل مارتین[6] به آن توسل جستند. استدلال مورد نظر می­کوشد تا نشان دهد خداباوری با برخی شاکله­های دنیا در تعارض است›› (Everitt, 2004: 227). جیمز اس اشپیگل[7]، استدلال اپیکور[8] را از زبان لاکتانتیوس[9] این‌گونه بیان می­کند:

    یا خدا می­خواهد شر را از میان بردارد و نمی‌تواند، یا می‌تواند و نمی­خواهد، یا آنکه نه می‌خواهد و نه می‌تواند و یا آنکه هم می­خواهد و هم می­تواند. اگر می‌خواهد و نمی‌تواند، در این صورت ناتوان است که این، با تصور خدا ناسازگار است. اگر قادر است شرور را از میان بردارد و نمی‌خواهد، در این­صورت بدخواه است که این نیز با تصورِ خداوند جور در نمی­آید. اگر خدا نه قادر بر این کار باشد و نه آن را بخواهد، هم ناتوان خواهد بود و هم بدخواه که در اینصورت، وی خدا نخواهد بود. اگر او، هم می­خواهد و هم قادر بر این امر باشد که تنها گزینه­ای است که با خداوند سازگار در می­آید، بنابراین از چه رو شرور وجود دارند و چرا او آنها را از بین نمی‌برد (Spiegel, 2005: 185)[1].

    تلاش نوشتار حاضر این است که دیدگاه بوئتیوس را دربارة دشوارة مذکور معرفی و بررسی نموده و نیز پاسخ ارائه شده از سوی وی و اشکالات احتمالی آن را ارائه نماید؛ چرا که وی بر بسیاری از فیلسوفانی که تقریرهایی متنوع از مسالة شر بیان کرده­اند و نیز بر فیلسوفانی که کوشیده­اند جوابیه­هایی به این مساله، ارائه دهند، تقدم زمانی داشته و راهکار او نیز دستمایه­ای در اختیار برخی اندیشه­وران پس از خود در دفاع از موضع خداباوری بوده است. هر فیلسوفی در سِیرِ فلسفیِ خود، راهی رو به آغازین دوره­های اندیشه و فلسفه طی می‌کند که به هر روی در دورانِ گذار از مرحلة باستان به قرون وسطی، بوئتیوس نظرِ هر اندیشه­وری را به خود جلب می­کند که صد البته بحث شر او یکی از مباحث اصلیِ شاهکار ادبی و دینیِ کتاب "تسلای فلسفه" است و راهکار وی توسط برخی اندیشه­وران، به دوران معاصر به ارث رسیده و در جهان فلسفه که محیطِ تاثیر و تاثرات متقابلِ اندیشه‌هاست، بوئتیوس نیز تاثیراتی ژرف بر جای گذاشته که در خلال نوشتار حاضر، اشاراتی بر آن شده است.[2]

وجود درد و رنج‌های مختلف در جهان

بی­شک، در جهان شرور مختلفی روی می­دهد. دسته‌ای از شرور گسترة وسیعی را شامل می­شوند و تعداد زیادی از موجودات را به رنج مبتلا می­سازند و برخی دیگر در حیطه‌ای بسیار محدود روی می­دهند. بسیاری از اندیشه­وران شرور را به دو دستة عمده تقسیم می­کنند که به نظر می­رسد بهترین تقسیم­بندی باشد:

الف- شرور اخلاقی؛

ب- شرور طبیعی؛

    شرور اخلاقی عبارتند از: خصوصیات ناپسندِ اخلاقی و اعمال ناشایستی که تعمداً از انسان‌ها روی می­دهند؛ خصوصیاتی همچون: طمع، دروغگویی و اعمالی، همچون: قتل، دزدی و امثال آن. از آنجایی که انسان­ها این اعمال را مختارانه انجام می­دهند، در قبال آنها مسؤول­اند. درد و رنج‌های جسمانی­ای که از عوامل طبیعی و یا از افعال انسان‌ها حاصل می­شوند، در زمرة شرور طبیعی قرار می‌گیرند. از میان شرور طبیعی می‌توان به مواردی از این دست اشاره نمود: رنج شدید یا مرگی که ناشی از حوادثی، همچون: سیل، آتش­سوزی و قحطی است و یا به دنبال بیماری­هایی، مانند سرطان و ایدز پدید می­آیند که با نقص‌هایی همچون: نابینایی، ناشنوایی و عوارضی دیگر همراه است. در برخی موارد نیز فعلِ تعمدی انسان موجبِ وارد آمدنِ رنج فیزیکی می­شود، که برخی اندیشمندان آن‌را ‹‹شر مرکب›› نامیده‌اند (سوئین­برن، 1381: 162-163)، زیرا از ابتلای به درد و رنج جسمانی (شر طبیعی) و نیز شرّ اخلاقی­ای که موجد آن است، تشکیل شده است. بیشترین میزان شری که در جهان بروز و ظهور دارد، همان شر اخلاقی است. هیوم می­گوید:

    بزرگترین دشمن انسان، خود انسان است: ظلم، بی‌عدالتی، توهین و خشونت، خیانت و کلاهبرداری. انسان‌ها با این مسائل متقابلاً همدیگر را عذاب می‌دهند و جامعه­ای که خود شکل داده بودند، از بین می­برند (Hume,2007: 60).

در عصر حاضر عموماً مسألة شر از سوی منتقدان خداباوری در قالب فرمول زیر ارائه شده است:

1)       خدا قادر مطلق است.

2)       خدا عالم مطلق است.

3)       خدا خیر محض است.

4)       موجودی که قادر مطلق، عالم مطلق و خیر محض است، هر گونه شری را از میان برمی‌دارد.

5)       شر وجود دارد.

6)       نتیجه اینکه: خدا وجود ندارد (Mackie: 1982, 150-151)[3].

    استدلال فوق صفات خاصی از خدا را که در مکاتب خداپرستی توحیدی مثل مسیحیت پذیرفته شده­اند، مدنظر قرار داده و مدعی وجود ناسازگاری میان آنها و وجود شر است.

    از جمله فیلسوفانِ دورة قرون وسطی که تاثیری چشم­گیر در سِیر فلسفة جهان اندیشه داشته، بوئتیوس است. وی 480-545 م- در زمرة فیلسوفانی قرار می‌گیرد که سنت اندیشة یونانی را به حیطة دین مسیحیت وارد کرده و شاید گزاف نباشد اگر بگوییم وی مهمترین فیلسوف دورانِ گذار از عهد باستان به قرون وسطی است (King, 2005: 1). وی در کنار اینکه به ترجمه و شرح آثار ارسطو همت گماشت، با نگارش کتاب مهم "تسلای فلسفه"، با ادبیاتی فاخر توانست دیدگاه­های خود را در زمینه­های دینی- فلسفی بیان نماید و از سویی نیز خود را تسلی بخشد. از جمله مباحث مهمی که بوئتیوس دغدغه­مندِ آن است، مسألة دیرپای شر است. راه­حلی که وی به صورت روشن و واضح مدنظر قرار داده، توسط بسیاری از فیلسوفان و متکلمانِ متاخرِ از وی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته که از جملة آنها می­توان به فیلسوفان جهان اسلام، همچون غزالی و ملاصدرا و... اشاره نمود و در جهانِ غربِ معاصر نیز اندیشمندانی، همچون سوئین­برن راهکاری مشابه با وی را دریافته و با تقریرهایی نو بیان نموده­اند. نوشتار حاضر می­کوشد دیدگاه این فیلسوف را که تاکنون در جامعة علم دوستِ ایران طرح نشده، معرفی نماید و نحوة دلمشغولیِ این اندیشه­ورِ قرون وسطی را با اشاره به برخی زوایا و جوانبِ فکریِ او بنُمایاند. بوئتیوس را می­توان در زمرة آغازین فیلسوفانی لحاظ کرد که دادباوری (نظریة عدل الهی) مبتنی بر خیرهای برتر را به صورتی مدون و با ادبیاتی خاص بیان نمود (Swinburne, 1995: 195)[4]. دیوید لیف معتقد است، بوئتیوس نخستین فردی است که دادباوریِ خاصی را از طریق طرحِ بختِ مساعد و نامساعد طرح نموده و فیلسوفان بعدی دادباوری یا دفاعیة مبتنی برخیرهای برتر را از آن اکتساب نموده­اند (Leaf, 2009: 2). از متفکرانِ معروفی که در زمرة افراد متاثر از بوئتیوس قرار می­گیرند، می­توان به آکویناس[10]، جفری چاوسه[11]، کارل بارث[12]، دانته[13] (کتاب کمدی الهی) و میلتون[14] (کتاب بهشت گمشده) اشاره نمود (Chadwick, 1998: 223-224).[5]

سخن بوئتیوس دربارة مسأله شر

بوئتیوس فیلسوف مسیحی قرن پنجم و اهل روم است، وی مسألة شر را به گونه­ای متفاوت طرح نموده است. زمانی که او در انتظار اجرای حکمِ اعدامِ صادره از جانب تئودوریک- پادشاه آریوسیِ آستروگوت- بود، یکی از ماندگارترین و معروفترین آثارِ فلسفی؛ یعنی تسلای فلسفه را نگاشت که مشتمل بر گفتگوهای میان وی و بانویِ مجسم شده از فلسفه است. در جریان گفتگوهای مختلفی که در این میان طرح می­شود، بوئتیوس خیانتِ دوستانش را مورد تأمل قرار می­دهد و این سؤال را می­پرسد که چرا باید فرد بیگناهی همچون او مجازات شود. از این­رو مسألة شر مورد توجه وی قرار گرفته و گفتگوها در این باب شروع می­شود: "اما علت جانکاه افسردگیِ من این است که به­رغم وجود فرمانروایی نیک سیرت در جهان، چنین امکانی هست که شرور اساساً وقوع یابند و یا [شَروران] بی­مکافات به سر برند. تو به یقین قبول داری که این واقعیت به تنهایی موجد شگفتی فراوان است، اما به معضلی عظیم­تر نیز مؤدی می­گردد: از آنجا که پلیدی حکومت می­کند و رونق می­یابد، فضیلت نه فقط بی­پاداش به سر می­برد، بلکه همچنین زیر دست است و به زیر پای جنایتکاران لگدمال می‌شود و اوست که تاوان جنایات را می‌پردازد. این واقعیت که با وجود حاکمیت خدایی علیم و قدیر که اراده­اش تنها به خیر تعلق می­گیرد، چنین چیزی روی می‌دهد، باید به تعجب و شِکوِه­ای بی­منتهی وادارد" (بوئتیوس، 1385: 181).

    اشکال طرح شده از سوی بوئتیوس، بیانگر این است که وجود شرور با وجود خدایی که عالم مطلق و قادر مطلق و نیز خیر محض است، ناسازگار بوده و علاوه­بر این، اشکال بعدی آن است که آیا درست است خدایی این چنینی وجود داشته باشد و شَروران بی­مجازات بمانند؟! به­عبارت دیگر، بوئتیوس این مشکل را مدنظر قرار می­دهد که رویّة جهان برعکس می‌چرخد و شر، غالب است و خیر مغلوب. وی برای ارائۀ جواب، به بحث "سعادت" پرداخته و آن را به منزلۀ مقدمه یا پلّه­ای برای رسیدن به مطلوب قرار می­دهد. در دیدگاه بوئتیوس، خیر همان سعادت است، ولی سعادت دو گونه است: سعادت حقیقی و سعادت غیرحقیقی. اصولا انسان‌ها به دنبال آنچه از آن لذت می­برند، هستند و می‌خواهند آن را به دست آورند. این غایت برای همه، یک چیز است و آن سعادت است ولیکن هر کس برای رسیدن به آن، طریقی در پیش می­گیرد. حال باید دید آیا همگان به سعادت حقیقی می­رسند یا نه و اصولا سعادت حقیقی چیست؟ (ایلخانی، 1379: 76)

شر و سعادت حقیقی

بوئتیوس در خلال کتاب تسلای فلسفه به دو مساله، پاسخ می­دهد: پاسخ اول او در ورود به سعادت حقیقیِ انسان هاست. بانوی فلسفه در این خصوص چنین می‌گوید: "برای تصدیق این نکته که سعادت حقیقی نمی­تواند مقیم این قلمرو اتفاق باشد، باید برهان ذیل را فراگیری: اگر سعادت، بزرگترین خیر برای یک ذات عاقل است و اگر آنچه بتوان آن را از تو ربود، به هیچ روی نتواند بزرگترین خیر باشد (زیرا چیزی که نتواند ربوده شود، از آن مرتبه­ای بالاتر دارد)، آشکار می­گردد که بخت بی­ثبات را امیدی به تحصیل سعادت نمی‌تواند بود" (بوئتیوس، 1385 :114). در جایی دیگر بانوی فلسفه می­گوید: انسانها در پی تحصیل سعادت هستند و از آنجا که سعادت، والاترین خیرهاست، به همین­خاطر نمی‌تواند در امور زودگذری همچون قدرت یا ثروت نهاده شده باشد، زیرا خیرهایی از این قبیل می­توانند به سهولت از کف آدمی به درآیند، سعادت حقیقی در والاترین خیر؛ یعنی خداوند نهاده شده است (همان:160). در نظر بوئتیوس، خیر آن است که وقتی انسان به آن رسید، میل به چیز دیگری ندارد و این عالی­ترین خیرهاست. بنابراین، سعادت که همان خیر است، حالت و وضع کاملی است که همة نیکویی­ها در آن جمع شده است (ایلخانی، 1379: 78).

بانوی فلسفه به بوئتیوس می­گوید که زندانی شدنش را به مثابه فرصت و موقعیتی لحاظ کند که حقیقت را برایش روشن کرده و نشان می­دهد امور رفاهی دنیوی، سعادت حقیقی را برای انسان به ارمغان نمی­آورد؛ روی آوردن شر برای بوئتیوس موجب شده که امر مهمی در پیش چشمانش توجه وی را به خود جلب نماید. او که همة دارایی و خیرهای ظاهری را از کف داده، اینک در موقعیتی قرار گرفته که با فراغ بال بیشتری می­تواند دریابد که سعادت حقیقی، همان خداست و تنها خداوند است که می­تواند سعادت حقیقی را به وی ببخشاید (Marenbon:2003, 100-101). گرچه بوئتیوس به زندان افتاده و دارایی و ثروتش را از دست داده ولی اینک از آزادی­ای برخوردار است که می‌تواند از طریق عمل فضیلت­مندانه و تأمل و تدبر، به دنبال سعادت حقیقی باشد. "بعضی انسانها را مشیت الهی به توفیق­های گوناگونی نائل می­کند که با طبیعت نفسشان متناسب است و بعضی را به رنج می­افکند تا اطمینان حاصل کند که با آسایش مدام تباه نمی­گردند. دیگران را به مشقت می‌افکند تا به آنها مجالی دهد که به مدد ممارست در بردباری، قوای نفسانی خویش را قوی گردانند" (بوئتیوس، 1385: 209).

بوئتیوس وقتی به مسألة شری که در آغاز این نوشتار ذکر شد، باز می­گردد، در مقدمة چهارم مناقشه می­کند. این مقدمه از سوی بسیاری از فیلسوفان جدید نیز مورد اشکال واقع شده که از میان آنها می­توان به سوئین­برن (Swinburne, 1995:75) اشاره نمود. جوابی که در اغلب موارد به این مقدمه داده می­شود، بدین ترتیب است که خداوند همة موارد شر را از میان برنمی­دارد، زیرا خیرهای خاصی وجود دارند که فقط با وقوع ابتدایی شرور حاصل می­آیند (ibid)[6]. جنیفر هارت وید[15] در این­باره مثال زیر را بیان می­دارد: "معرفت بوئتیوس به سعادت حقیقی، از طریق محبوس شدنش در زندان حاصل می­آید. خودِ وی تصدیق می­کند که تا وقتی از لذات و دارایی­های مادی لذت می­برده، نمی‌توانسته دریابد که سعادت حقیقی در چیزی خارج از این امور است (HartWeed, 2006:363). گرچه ایامی را که بوئتیوس در زندان به سر می­برد، ایام سخت و دردناکی بود، ولی همین ماجرا ناپایداری ثروت‌های دنیوی و همچنین، منبع راستین سعادت را به او نمایاند. خدا زندانی شدن بوئتیوس را تجویز نمود تا خیرهایی برتر- یعنی حصول معرفت و آگاهیِ راستین- برای وی حاصل آید. بانوی فلسفه نیز این نکته را به بوئتیوس اعلام می­دارد: "بخت نامساعد، بیشتر به سود مردمان است تا بخت مساعد، زیرا بخت مساعد با چاپلوسی با ما رفتار می­کند و مدام به جلوه‌ای از سعادت فریبمان می­دهد، اما بخت نامساعد همواره صادق است و با ناپایداری خویش نشان می‌دهد که وی را وفایی نیست. اولی می­فریبد و دومی می­آموزاند، اولی با نمایش نعمت­های فریبنده نفوس کسانی را که از آنها برخوردار می­شوند، به زنجیر می‌کشد و آن دیگری ناپایداری سعادت را به ایشان می­شناساند و از این طریق آزادشان می­گرداند... . به یقین باور داری که نباید این را موهبتِ کوچکی بدانی که همین بخت سنگدل و نفرت­انگیز پرده از نیات یاران باوفایت برداشته است؟" (بوئتیوس، 1385: 129).

    در این شرایط ویژه است که شر، خیری را شکوفا می­کند، و از این­حیث است که برای بوئتیوس موقعیتی پیش آمده که حقیقت را بیابد و به خداوند نزدیک­تر شود؛ همان خدایی که خیر برین است. در نتیجه جواب بوئتیوس به اشکالاتی که خود مطرح نموده بود، آن است که خیریت و خوب بودن خداوند مستلزم این نیست که وی همة شرور را- به ویژه شروری را که خیری در پس خود به همراه دارند- از میان بردارد. حصول معرفت برای بوئتیوس، خیر برتری است که تنها از طریق وقوع شر حاصل می­آید و از همین جهت است که خداوند زندانی شدن او را روا داشته است.

طرح یک اشکال

ممکن است فردی این اشکال را طرح کند که استدلال بوئتیوس در رابطه با سعادت حقیقی، هم­ارز است با اینکه ادعا کنیم رنج وارده بر انسان‌ها، ابزاری است در دست خداوند برای نیل به مطلوب؛ به این معنا که خدا با استفاده از آن، رنجی را به بوئتیوس وارد می‌آورد تا معرفت به سعادت حقیقی را در او به وجود آورد. اما فردی که خوب (خیّر) باشد، فرد دیگر را به رنج نمی‌افکند تا از این­طریق حالت خیری برای او بوجود آورد. پس پاسخی که بوئتیوس در رابطه با مسالة شر ارائه کرده است، شرایط را برای فرد خداباور دشوارتر می­کند؛ طوری­که خدایی را که خیر محض است، به موجودی مخوف تبدیل می­سازد (Hartweed, 2006: 364).

بوئتیوس در پاسخ به این اشکال باید نشان دهد که می‌تواند شرایطی وجود داشته باشد که در آن، خداوند اجازه می­دهد شری به وجود آید تا از این طریق، خیر برتری حاصل شود و نیز از وقوع شر عظیم­تری جلوگیری نماید. علاوه براین، اگر شر مورد نظر خیر برتری برای فاعلِ رنج‌دیده حاصل آورد، در آن ­صورت نه تنها خیریت خداوند از بین نمی­رود، بلکه برعکس خیریت او افزون­تر نیز می­شود.

در این زمینه به مثالی که هارت وید بیان می­کند، توجه نمایید: "شرایطی را تصور کنید که در آن، شخصِ خاصی از سرطانی قابل درمان، رنج می­برد. وی به پزشک مراجعه می‌کند و تشخیص پزشک آن است که او باید جراحی شود تا تومور برداشته شود. جراحی دردناک است. دورة بهبودِ عمل نیز دردناک است. بیمار مورد نظر طول دورة درمان را در بیمارستان سپری خواهد کرد و از محیط خانوادة خویش نیز دور خواهد بود، اینها نیز دشوارند. فرض کنید این بیمار به پزشک معالجِ خود می­گوید رنجی را که وی مجبور است تجربه و تحمل کند تا از سرطان رها شود، خیلی دردآور است و همین­طور فرض کنید این بیمار به پزشک خود می‌گوید یک پزشک، باید خوب باشد و پزشک خوب کسی است که رنج زیادی بر بیمارش تحمیل نکند. پزشک می­توانند در پاسخ وی بگوید تنها راه بهبودی سرطان، همین عمل جراحی است. به علاوه، یک پزشک خوب نمی­تواند اجازه دهد بیمارش بی­آنکه تحت معالجه قرار گیرد، بمیرد؛ درحالی که می­داند این امکان وجود دارد که از طریق جراحی، سرطان درمان شده و بیمار نجات یابد" (HartWeed, 2006: 365). این مثال شرایطی را نشان می­دهد که به موجب آن، یک فرد خوب- مثل پزشک مذکور- می­تواند رنج را بر بیمارش تجویز کند تا بدین­وسیله خیر برتری- سلامتی و تندرستی- برای او حاصل آورد. نکتة اصلی این مثال آنجاست که این فرض را که "یک فرد خوب همواره شر را از بین خواهد برد و هیچ‌گاه اجازه نمی‌دهد شر واقع شود"، به چالش می­کشد. با توجه ­به این مثال می‌توانیم بگوییم که اگر پزشک بدون آنکه بیمار را معالجه کند، اجازه دهد او بمیرد، دراین­صورت پزشک خوبی نیست و برعکس، اگر بیمار را معالجه کند، ملتزم به اخلاق خواهد بود.

بنابراین، پاسخ بوئتیوس به اشکال مذکور این است که خیریت و خوبی خداوند مستلزم این نیست که هرگونه شری را از میان بردارد، زیرا در برخی موارد به شرور اجازة وقوع داده می­شود تا باعث حصول خیری برتر گردند و یا گاهی اجازه داده می­شود این شرور واقع شوند تا از وقوع شروری بدتر ممانعت شود. به نظر می‌رسد بوئتیوس زندانی شدن خود را منطبق بر این طرز فکر می­داند، چون گفته­های بانوی فلسفه را که می­گفت رنجور شدن بوئتیوس باعث شده که ماهیت اصلی سعادت حقیقی و نیز دوستان واقعی­اش را بشناسد، تصدیق می­کند (بوئتیوس،1385: 130).

با توجه به مطالب فوق، بوئتیوس به جای آنکه خدا را موجودی بی­اخلاق بداند، استدلال می­کند که خدا از طریق تجویز برخی شرور برای حصول خیرهای برتر، در واقع خیریت و خوبی خود را اثبات می­کند.

عطف توجه به اشکالِ "معکوس بودن رویة جهان"

مسالة دومی که اندیشة بوئتیوس را به خود مشغول داشته، آن است که رویّة جهان برعکس است؛ طوری که غالباً شرّ، نشو و نما می­یابد، در حالی که خیر همیشه در مشقّت است. اگر خدا خیر است، در آن صورت نباید اجازه دهد انسان‌های خوب به دست افراد شرور رنج بکشند. بحث حاضر وجود خدا را مورد شک قرار می‌دهد (همان: 88-91).

   جواب بوئتیوس به این مشکل آن است که خداوند در نهاد انسان‌ها، میل به خیر و نیکی را به ودیعت نهاده است و بانوی فلسفه نیز موکداً آن را منظور نظر دارد "گرایش و شوق به خیر حقیقی، به طور طبیعی در نفوس آدمیان نهاده شده، ولی خطا ایشان را به جانب خیرهای دروغین می‌کشاند" (همان:135) در نتیجه، رویة جهان برعکس نیست. این سخن نشان می­دهد که خیریت و خوبی وجود دارد، چه انسان‌ها آن را تشخیص بدهند و چه تشخیص ندهند (همان)[7]؛ به ویژه انسان‌ها به گونه­ای آفریده شده­اند که سعادت خود را دنبال می‌کنند. "از آنجا که سعادت حقیقی، والاترین خیرهاست، معلوم است که انسان‌ها ذاتاً به سعادت گرایش دارند. والاترین خیر، به یکسان مقصود نیکان و پلیدان است؛ با این تفاوت که نیکان آن را به مدد کاربست طبیعی فضایل می‌جویند؛ ولی پلیدان را هوا و هوس‌های گوناگون بر آن می­دارد تا به تحصیلش بکوشند، نه قوه­ای طبیعی برای کسب خیر" (همان:186).

   گرچه همة انسان‌ها، خیر و سعادت حقیقی را می‌جویند، ولی فقط انسان‌های خوب، سعادت را کسب می­کنند. بنابراین، کسی که فعل شریرانه انجام می­دهد، به سعادت حقیقی­ای که در پی آن است، دست نمی‌یابد، ولی انسان‌های خوب به آن دست می‌یابند (همان). در نتیجه، زندگی انسان‌های نیکوکار بر زندگانی انسان­های پلید ترجیح دارد، زیرا فقط خیر میل نهایی آنها را حاصل می­کند، بوئتیوس با این سخنان، بحث مربوط به برعکس بودن رویه و روال جهان را رد می­کند. همان­طور که در ادامه اشاره خواهد شد، فرض بوئتیوس آن است که انسانها مختارند و چون مختار و آزاداند، لذا در قبال اعمالی که انجام می­دهند و نیز در قبال شخصیت‌شان که از طریق این اعمال ساخته می‌شود، مسؤول­اند. با توجه به این مطالب می‌توان به شر اخلاقی پاسخ گفت.

   جواب شرّ اخلاقی آن است که شرّ اخلاقی نتیجة اختیار آدمی است. گرچه رفتن در پیِ خدا بهترین چیز برای انسان‌هاست، ولی به هر حال آنها آزادند که در پی امور دیگر بروند که نتیجه­اش وقوع شر خواهد بود. انسان‌ها می­توانند امیال خود را متوجه خیر رساندن به انسان‌های دیگر؛ یعنی خیری که به جامعه و یا حتی به خودشان شود، کنند (همان: 224). بوئتیوس اعمال شریرانه را به مثابه آشفتگی­های درونی و غیرطبیعی تلقی می­کند. او نظم اخلاقی طبیعی در جهان را متصور می‌سازد و می­گوید فقط خیر می­تواند انسان را به مرتبه‌ای فراتر از آدمیان ارتقا دهد، "در نتیجه شر، افرادی را که از مقام انسانیت بیرون رانده شده­اند، در مرتبه­ای دون آدمیت می­نشاند که سزاوارشان است.... به همین­خاطر، کسی که خیر را رها می­کند و از آدمیت دست می­شوید، نمی­تواند به مرتبة خدایی برسد و در نتیجه تبدیل به یک چهارپا می‌شود" (همان: 193).

   انسان‌ها باید فرمانبردار امیال جسمانی در متابعت از عقل خود باشند، اما وقتی خلاف این می‌کنند، فعل غیرعاقلانه انجام می­دهند و به جای آنکه خدا را بجویند، خیرهای ظاهری را دنبال می­کنند. در این حالت است که آنها فضیلت را فرو گذاشته، رذیلت را می­جویند؛ همان‌طور که بانوی فلسفه نیز این سخن را بیان می­کند: "چیزی که چه بسا مردم از باورش عاجز باشند این است که پلیدان با تحقق آرزوهایشان بیش از هنگام ناکامی ناشاد می­گردند، زیرا اگر آرزوی ارتکاب شر مصیبت­بار باشد، کسب قدرت انجام آن نیز به مراتب بدتر خواهد بود، چرا که در صورت فقدان این قدرت، آرزوهای پلیدشان محقق نخواهد شد. پس، از آنجا که هر مرحله آفت خود را دارد، افرادی را که می­بینی واجد [1]شوق و[2] قدرت ارتکاب شرورند و [3] در عالم واقع نیز مرتکب شرور می­شوند، از سه آفت در رنج هستند" (همان: 195)

   وقتی که پلیدان به دنبال خیرهای ظاهری و یا امیال نادرست می­روند، در این­حالت تیره­بخت­تر می­شوند. بنابراین، شر باعث تیره­بختی است، اما فضیلت این­گونه نیست. برای ­مثال، گرچه ممکن است شخصی بدکار با فریفتن دیگران و دزدیدنِ اموالشان، متمول گردد، اما باید به خاطر داشته باشیم که وی تنها به خیری ظاهری دست ­یافته و سعادت حقیقی برایش حاصل نمی_­آید.

   لحظه­ای که فرد شرور به جای آنکه متوسل به خیر شود، به اعمال شرورانه دست می­یازد، در همان موقع است که از ماهیت راستین خود – یعنی از مرتبة حیوان عاقل بودن- به در می­آید و نه تنها به سعادت حقیقی نزدیک نمی­شود، بلکه از آن دورتر شده و در نتیجه گرایش ذاتی خودش را از بین می‌برد و از این رو، چون اعمال شریرانه باعث می­شود که فرد برخلاف ماهیت خودش رفتار نموده، در جهتی خلاف میل و گرایش باطنی­ که معطوف به سعادت حقیقی است، گام بردارد، لذا در درجة اول ضربة مهلکی برای خود فرد خواهد بود "حال مکافاتی را که ملازم پلیدان است، با وضع نیکان در مقایسه آور تا ماهیت آن را در یابی... ؛ به این معنا، هرآنچه که از خیر منفک می­شود، دیگر موجود نخواهد بود و از این روی، شریران دیگر چونان که پیشتر بوده­اند، بدین‌سان با آمیختن در پلیدی ماهیت انسانی خود را نیز از کف داده­اند" (همان:192).

بنابراین، اعمال شریرانه نه تنها موجب تیره­بختی شریران می­شود، بلکه آنها را از ماهیت انسانی نیز به درآورده، منحرف می­سازد. و زمانی که انسان به عنوان حیوانی متعقل از ماهیت اصلی خود جدا می‌افتد،  به موجودی شبیه حیوان تبدیل می‌گردد که در این حالت نه تنها نمی­تواند به آنچه که متمایل بود دست یابد، بلکه به مرحلة پایین­تر از آنچه بود، نزول می‌کند. بوئتیوس مثال مبسوطی به صورت ذیل در این زمینه مطرح می‌کند:

    "کسی که برای چپاول اموال دیگران در آتش طمع می‌سوزد، همچون گرگ است. مرد ستیزه­جو و نا آرامی را که زبانش وقف مشاجره است، می­توان یک سگ خواند. دسیسه­گر پنهانی را که از دزدی مخفیانه لذت می­برد، می‌شود به روباهان جوان مانند کرد. اجازه بده که وی فکر کند که روح یک شیر را دارد. بزدل و ترسویی که از چیزی که ترسناک نیست می­هراسد، می­توان به یک آهو تشبیه نمود" (همان: 192).

   بوئتیوس استدلال می­کند که انسان‌ها در آن هنگام که به اعمال شریرانه مبادرت می­کنند، شخصیت حیوانی می­یابند. بنابراین خداوند افراد شرور را بی‌کیفر رها نمی‌کند. ارتکاب اعمال شریرانه باعث می­شود که افراد شرور در وهلة اول به خودشان آسیب وارد آورند: "براستی این اعجاب بی­حد و حصری برمی­انگیخت، هولناک­تر از هر نشانة شومی، اگر سخن تو صحت داشت که در خانة اربابی قدرتمند که نظمی دقیق برآن حاکم است، ظروف ­بی ارزش را به خوبی مراقبت می‌کنند و اما ظروف با ارزش را وقعی نمی­نهند؛ اما این طور نیست... به حکم کسی که اکنون از قلمرو پادشاهی­اش سخن می‌گوییم، خواهی فهمید که مردان قدرتمند همواره همان نیکانند و پلیدان همیشه فرومایه و ناتوان. رذایل را هرگز از کیفر گریزی نیست و فضایل بی‌پاداش نمی­مانند. نیکان همواره توفیق می­یابند و پلیدان از ناکامی رنج می­برند... صورت راستین سعادت حقیقی را به تو نمایاندم و آن را نظاره نمودی و نیز دانستی که جایگاهش کجاست" (همان:182). بنابراین، لازم نیست که مجازات شر به اقدامات دادگاهی و یا به انتقال روح به جهان دیگر موکول شود. از آنجا که شر، وارد آورندة ضربه به خویشتن است، به همین خاطر افرادی که مبادرت به عمل شریرانه می­کنند، در همان هنگام ارتکاب شر، مجازات می­شوند. بوئتیوس، شری را که از فردی سر می­زند، مورد توجه قرار می­دهد که در این حالت، شخص قدرت کامل برای انجام کار خوب ندارد و قدرت و تواناییِ کمی دارد تا از ظرفیت عقلانی خود به صورتی مؤثّر بهره ببرد، "زیرا، چشمان آنها به تاریکی خو گرفته و به روشنایی حقیقتِ واضح نمی‌توانند بنگرند. آنها همچون پرندگانی [خفاشانی] هستند که دیدشان در تاریکی افزون می­شود، اما در نور روز نابینایند؛ به جای تامل در نظام طبیعت، در انفعالات نفسانی خویش چشم دقت می­دوزند و از این سبب است که آزادی خود بر ارتکاب جنایات و گریزشان از مکافات را یک موهبت می­دانند" (همان: 199).

   نتیجه آنکه عمل شریرانه نه تنها فرد شرور را از انسانیت به در­می­آورد، بلکه گنجایش و ظرفیت عقلانی آن فرد را نیز از بین می­برد. افراد شرور در رابطه با سعادت­شان گمراه می‌گردند و نمی­توانند حقیقت را تشخیص داده و یا ضعف‌های خود را بیابند. بوئتیوس با توجه به این حقیقت که به افراد با فضیلت، سعادت حقیقی پاداش داده می­شود و افراد پلید هرگز به سعادت حقیقی نایل نشده، به مجازات عمل خود می­رسند، به این نتیجه می­رسد که اندیشه برعکس بودن روال جهان، خطاست.

طرح اشکالی دیگر بر دیدگاه بوئتیوس

ممکن است فردی این اشکال را مطرح کند که ادعای بوئتیوس در حل معکوس بودن رویة جهان - اینکه شر در واقع ضربه زدن به خویشتن در فرد پلید است- نابسنده و ناکافی است؛ چرا که بوئتیوس معتقد است انسان‌ها مختارند و این اختیار سبب می‌شود اعمال شرورانه را انتخاب کنند؛ اما از آنجا که خداوند قادر مطلق است، لذا باید بتواند ارادة آدمی را به گونه­ای طراحی کند که انسان‌ها را از اینکه مختارانه دست به شرارت بزنند، بازدارد (همان:195)[8]. پس راه­حل بوئتیوس در مورد با برعکس بودن رویة جهان در مسالة شر اخلاقی؛ ناموفق است (Hartweed, 2006: 369).

   در پاسخ، بوئتیوس می­تواند با این فرض که بر اساس آن «خداوند ارادة آدمی را به گونه­ای طراحی کند که هم مختار باشد و هم ناتوان از انجام عمل بد» مخالفت کند. بوئتیوس آزادی را به مثابه تواناییِ انجام فعل در نظر می­گیرد که این امر با گنجایش و ظرفیتِ فاعل در ارتباط است: "اختیار وجود دارد، زیرا هیچ ذات عاقلی نمی­تواند بدون آزادی وجود داشته باشد هر چیزی که به ذات خود بتواند از عقل بهره جوید، واجد قوة حکمی خواهد بود که به واسطه­اش همة امور را بشناسد و بدینسان بی­مدد غیر، بتواند آنچه را که باید از آن دوری جوید، از آنچه مطلوب است تمییز دهد... بنابراین، موجوداتی که خود صاحب عقل­اند، آزادی اراده و ترک آن را نیز واجدند" (بوئتیوس، 1385 :224).

از آنجا که آزادی و اختیار، توانایی انجام فعل و یا حرکتی از روی قصد است، ازاین­رو تواناییِ تعمدانه­ای همچون توانایی تعقل محال است که بدون اختیار وجود داشته باشد. پس اگر انسان اختیار داشته باشد، در آن صورت این امر بسته به خود اوست که در اعمالی که می­خواهد انجام دهد، تعمدی [9] را روا بدارد و یا ندارد. فاعل­هایی که از این توانایی محروم­اند، آزادی ندارند.

اگر ما استدلال مستشکل را بپذیریم، در آن­صورت این امر به خدا بستگی خواهد داشت که دربارة اعمالی که انسان‌ها می­توانند انجام دهند و یا نمی­توانند، تصمیم گیرد؛ مثلا در مورد اینکه انسان‌ها فقط قادر باشند اعمال خوب را انجام دهند- بوئتیوس می­تواند خاطر نشان کند که اگر تصمیم­گیری در مورد انجام یا عدم انجام یک فعل توسط خداوند انجام شود و نه خودِ فاعل، در این­صورت فاعل مورد نظر در آن فعل هیچ­گونه آزادی نخواهد داشت و از همین طریق، به این اشکال پاسخ می­دهد. برای آنکه یک فاعل مختار باشد، تصمیم­گیری در مورد انجام یا عدم انجام فعلی خاص، به خودِ فاعل محوّل می­شود نه به خدا. بنابراین، برای خدا جایز نیست فاعلی را مختار بیافریند- به این معنا که با ارادة خود دست به عملی بزند- در عین حال، او را در انجام اعمال بد ناتوان سازد، زیرا این امر دقیقاً التزام به یک تناقض است. علاوه­براین، اگر کسی ملتزم به این باشد که خداوند می­تواند تناقضات منطقی را انجام دهد، موضع او کاملاً مخدوش و مبهم خواهد بود.

   طبق دیدگاه بوئتیوس، انسان‌ها بدون داشتن اختیار نمی‌توانند اعمال خیر و شر را به صورت اتمّ انجام دهند (همان:226). بنابراین، اگر اختیار از آدمی سلب شود، در آن صورت خوبی اختیار و همة اعمالی که از روی اختیار صادر می­شوند، از جهان رخت برمی­بندد. بوئتیوس می­نویسد اگر اختیار نباشد، در آن­صورت "پاداش و کیفری که به افراد نیکوکار و بدکار می‌رسد، بیهوده خواهد بود، زیرا آزادانه و از روی­ اختیار نبوده است. آنچه اکنون کاملاً عادلانه به حساب می­آید -مکافات پلیدان و پاداش نیکوکاران- بزرگترین ظلمی به نظر خواهد رسید که در تصور می­گنجد، زیرا آنها نه به اختیار خود، که بنا به ضرورتِ پایدار آنچه خواهد شد، به ارتکاب خیر یا شر مجبور گشته­اند. بنابراین، ابداً نه فضیلتی خواهد بود و نه رذیلتی، در­عوض جزای همگان در ­ظرف واحدی با یکدیگر خواهد آمیخت و بی­تمایز خواهد شد" (همان: 229)

   برای آنکه دیدگاه بوئتیوس را تبیین نماییم، رویّه‌ای را که در آن انسان‌ها در قبال اعمالشان مسؤول شناخته می­شوند، مدنظر قرار دهید: شرایطی را در نظر بگیرید که در آن فرد ماهیگیری، کودکی را می‌بیند که یکدفعه به آب دریاچه می‌افتد، ماهیگیر تشخیص می­دهد که جانِ آن کودک در خطر است. به همین­خاطر، خود را به آب می­زند تا او را نجات دهد. پریدن فرد ماهیگیر در آب اختیاری است و چون مختارانه تصمیم به انجام این عمل گرفته است، ما او ر ا تحسین کرده و می­توانیم به او پاداش نیز بدهیم. واکنش به اینکه در قبال چنین عملی پاداشی داده شود و یا در قبال کاری دیگر مجازاتی صورت پذیرد، همگی منوط به آن است که فاعلی فعلِ خاصی را مختارانه انجام داده باشد. اگر فرد ماهیگیر نه از روی اختیار، بلکه بی­اراده، جان کودک را نجات می­داد، در آن­صورت جایز نبود پاداش مذکور به او اختصاص یابد.

   نتیجه­ آن که در تحسین یا توبیخ شخص خاص برای انجام و یا عدم انجام فعلی، باید ابتدا توجه نمود که آیا او مختارانه این فعل را انجام داده یا خیر. توانایی انتخاب آزادانه برای انجام فعل خوب- مثل نجات جان کودکِ در حال غرق شدن- بسیا ارزشمندتر از انجام فعل مشابهی است که غیرارادی صورت پذیرفته باشد. از این رو، از آنجا که اختیار به انجام فعل ارزشمندِ اخلاقی منجر می­شود، امری پسندیده و نیکوست.

   به اشکال مطرح شده باز می­گردیم: اگر خدا انسان را مختار نیافریده بود، درآن­صورت همة خیرهایی که از اعمال ارادی منتج می­شدند، از میان می­رفتند. بنابراین، پاسخ بوئتیوس به اشکال دوم آن است که برای خدا این راه گشوده نیست که موجوداتی بیافریند که از یک طرف مختار باشند و از سوی دیگر، توانایی مبادرت به اعمال شریرانه را نداشته باشند. بعلاوه اگر خدا بخواهد انسان‌ها را فاقد اختیار بیافریند، در آن­صورت انسان‌ها نمی­توانند اعمالی را انجام دهند که به لحاظ اخلاقی مهم باشد. در نتیجه، در جهانی که رویه­اش آن ­گونه باشد، در مقایسه با جهان ما- هرچند شروری نیز در آن واقع می‌شود- خیر کمتری وجود خواهد داشت.

نتیجه

در بحث بوئتیوس دربارة شر، وی همان­طور که دربارة ناسازواری میان وجود خداوند و وجود شر در دنیای ما به دنبال راه چاره­ای می­گردد، دربارة رویة برعکسی که در جهان مشهود است نیز به خود می‌پیچد. در پاسخ به این دو مساله­ای که توام با همدیگرند، بوئتیوس استدلال می­کند که خیریت خدا و التزام او به خیریت، مستلزم آن نیست که وی همة شرور را از بین ببرد.

   بوئتیوس استدلال می­کند که حداقل دوگونه خیریت وجود دارد که در قبال آنها باید شر واقع شود: یکی برای حصول علم به سعادت حقیقی و دیگری به جهت وجود اختیار در انسان‌ها. علاوه­بر آن، وی استدلال می‌کند ماهیت شر -که به گونه­ای است که به خود فرد شرور ضربه می­زند- و ماهیت خیر متعالی- که به گونه‌ای است که مطلوب همة انسان‌ها بوده و همه به آن گرایش دارند- دالّ بر آن است که رویّة جهان معکوس و برعکس نیست. بنابراین، بوئتیوس می­تواند صحتِ مقدمة (4) در فرمول جدید مربوط به مسالة شر، را انکار کند. او برای آنکه نشان دهد میان وجود خدا و وجود شر، سازگاری وجود دارد دلایلی را مبنی براینکه به چه دلیل خدا وجود شر را تجویز می­کند، ارائه می‌دهد. بوئتیوس در قالب یک شخصیت در کتاب تسلای فلسفه ظاهر می­شود و از طریق این گفتگوها به تسلای خاطر دست می‌یابد.

   بانوی فلسفه این گفتگو را با ترغیب و تحذیر به پایان می‌برد: "امیدهایی که به خدا بسته­ایم و دعاهایی که در خطاب به اوست، بیهوده نیست و هرگاه از سرِ خلوص باشد، حتماً اثربخش خواهند بود... تا زمانی که به ریاکاری تن در نداده باشی، ضرورتی عظیم تو را بر آن می­دارد که شرافتمندانه رفتار کنی" (همان: 247). بوئتیوس در آخرین بندِ گفتگو، بر مسؤولیت همة انسان‌ها در قبال اعمالشان به این دلیل که مختار هستند، تأکید می­کند و خاطر نشان می­کند که وقتی بر مسأله یا مسائل شرّ تامل می­کنیم، باید به نقش خود در خیر و شرهایی که در جهان موجودند، آگاه شویم.

پی نوشت‌ها

1-دیوید هیوم در کتاب" گفتگوهایی درباب دین طبیعی"می­گوید: ‹‹پرسش­های قدیمی اپیکور هنوز بی­جواب مانده، آیا او می­خواهد مانع شود و نمی‌تواند؟ پس ناتوان است. آیا می­تواند، اما نمی­خواهد؟ پس بدخواه است. آیا هم می­خواهد و هم می­تواند؟ در این صورت، شر از کجاست؟›› (Hume, 2007:74).

2- البته، در برخی موارد، بوئتیوس بر راهکار آگوستین -یعنی عدمی دانستن شر- نیز توجهاتی نموده و نظر مثبتی به آن دارد، لیکن نوشتار حاضر توجه خود را بر نظریه عدل الهی مبتنی بر خیرهای برتر معطوف کرده است. در این زمینه ر.ک:

Chadwick, Henry (1998) "Boethius", the Consolations of Music, Logic, Theology, and Philosophy. Oxford University Press. P: 152.

3- نیز رک: "شر و قدرت مطلق" .(1384). جی. ال. مکی، محمدرضا صالح نژاد، "کلام فلسفی" احمد نراقی، تهران: انتشارات صراط: 145 .

4-در خصوص تاثیر بوئتیوس در باب مساله شر، رک:

Hvidt, Niels Christian (2006), "The historical development of the problem of evil".  Phlosophiae magazine. Pp: 1-35.

5- رک:

Jennifer, Soerensen (2007), “Boethius & Aquinas on the Problem of Evil”. Gordon College. http://little-hypotenuse.com/boethiusaquinas/.

6- اشاره دارد به: "دادباوری مبتنی بر خیرهای برتر" که به موجب آن شرور روی می­دهند تا از این طریق خیرهای برتر رخسار خود را آشکار سازند.

7- بسیاری از انسان‌ها می­خواهند به خیر حقیقی برسند، ولی راه خود را اشتباه انگاشته، به قصد نیل به خیر، بدان سوی گام برمی‌دارند.

8- عبارت بوئتیوس در کتاب به این شکل است: ای کاش این نفوس ددخو و جنایتکار رخصت تاخت و تاز نمی­یافتند و موجب نابودی نیکمردان نمی­شدند (ص195).

9- انجام عمل از روی قصد و اراده.