نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه ادیان شرق، دانشکده ادیان، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
The present philological-textual study, after evaluating and comparing various Syriac, Middle Persian, Parthian, Greek, Latin, Coptic, and Chinese sources, tries to show with what concepts and under what epithets Mani identified himself with his twin and angel of revelation, Syr. taumā (MP narǰamīg), and how he theologically could call himself the apostle of yazadān and the same paraclete that Jesus Christ once announced that he would come after him and be the interpreter of his words. Mani, the God-nature (bgcyhr), believed that he could call himself as crown prince and then the successor of the ‘king of heaven’ (Jesus). The study shows that the meaning ‘apostle’ is preferred for the Middle Iranian frys/štg, which means both ‘messenger, apostle’ and ‘angel’, when this word is used addressing Mani. This contribution not only suggests that Mani’s epithet, the ‘messenger/ apostle of Gods’, is formed in the Islamic period influenced by the Islamic ‘messenger of God’, an epithet of the prophet of Islam, but also the paraclete, Mani, and his heavenly twin/counterpart were theologically the same.
Keywords: Mani, The Angel ‘Twin’, Mani as the Paraclete, Manichaean Theology.
Introduction
The most well-known angel in Manichaean teachings known as Syriac tʾwmʾ (taumā), ʻtwin, companion, pair, counterpartʼ, was the angel of Mani's revelation, the hidden helper, and an integral part of his life and message. Iranian Manichaeans have translated this name as jmyg [ǰamīg] and more famously as nrjmyg [narǰamīg], Greek-speaking Manichaean scholars called him σύξυγος [sýzygos], and Coptic Manichaeans in Egypt knew him as pcais [p-saїš]. According to the Greek biography of Mani (CMC), Mani refers to his counterpart as his heavenly twin, the spiritual guide, and the eternal ʻother selfʼ (alter ego); they are two sides of the same coin. In other words, Mani saw himself and his counterpart as one and unified. Through this very concept, Mani established the foundation of his unity with the Paraclete (Syriac pṣġrybʾ; Middle Persian psʾgryw; Greek παράκλητος [parakletos]), which he had foretold of the appearance of Christ's advent.
Materials and Methods
The present study conducted a comparative analysis with a textual approach mainly based on the Manichaean Middle Iranian texts found in Turfan Oasis, Xinjiang/ Turkestan, China, and Manichaean Coptic parallels.
Research Findings
This research, through the Greek biography of Mani (CMC) and the Middle Iranian Turfan texts and Chinese Manichaica from Xiapu, which are the most important sources of our knowledge about Mani's twin and his angel of revelation, deals with the theological relationship between Mani and his angel of revelation (Syr. taumā, MP (nar)ǰamīg, Pth. yamag). Here, we tried to answer the question of why and how Mani used the word Taumā to call his heavenly twin.
The study interpreted the origin and derivation of the “concept of twin” in an Iranian context rather than Jewish or Christian. It tried to show, to some extent, that neglecting the Iranian roots of the elements that some researchers call simply Jewish or Christian is far from farsightedness. It revealed that the technical term “angel” was used not only for angels but also encompassed the other divine beings and even gods of the third creation. To complete the discussion regarding the precise meaning of the term p/frys/štg, we included a section in the study to demonstrate that, when referring to Mani, the preferred translation of this term is “messenger, apostle”.
This research tried to show that the translation of mʾny frys/štg rwšn (and its simplified form 摩尼弗哩悉特嚧詵 [MC. muât-lâ muâ-ńi pi̯uət-lji-si̯ĕt-d’ək luo-ṣi̭εn = Moni fulixite lushen] in the Chinese Manichaean document 摩尼光佛 Moni guangfo ʻMani, the Light Buddhaʼ from Xiapu, Fujian) as ʻMani, angel of lightʼ does not seem appropriate, the translation of frys/štg as ʻangelʼ is not philologically incorrect. It is clear that the Middle Persian phrase M17Vi12-13 frēstag īg Yišō (ʻmessenger/ apostle of Jesusʼ) in reference to Mani is the same as the ’Ιησοῦ ἀπόστολος in Greek and apostolus Iesu in Latin and šelīḥā d-IšōꜤ (or šelīḥā de-yešūꜤ) in Syriac, all meaning “messenger/ apostle of Jesus”. In the Manichaean and non-Manichaean writings, Mani has always been referred to as apostolus in Latin and ἀπόστολος in Greek, not as angelus in Latin or ἄγγελος in Greek. Moreover, in his native language Syriac, he is referred to as šelīḥā ʻmessengerʼ, not malakā ʻangelʼ. Although every ʻangelʼ is a ʻmessengerʼ, not every ʻmessengerʼ is an ʻangelʼ.
The study examined the most recent data regarding the concept of Paraclete (MP psʾgryw) and argued how Mani tried to create a princely figure out of this concept that could potentially replace Jesus Christ; a concept that even the Syriac prototype of it had an origin and contemporaneity with Mani himself in the first place, rooted in the idea of ancient Iranian kingship and Iranian utopia. Truly, it was with the power of Tom and the versatility of the functions of this concept that Mani was able to set this kind of system in motion within the movement.
The study also respond to the question of whether the term yzdʾn in Manichaean Middle Persian texts is always plural and means “gods” or if it may, in certain contexts, have a singular meaning as well. Our observations in Manichaean texts may confirm the possibility of a shift in the meaning of this term and related words from plural to singular in specific situations. Consequently, it is possible that in some contexts, yzdʾn fryštg means “Messenger/ apostle of God” (equal to the Arabic Resul Alla, and not Angel of Gods).
Discussion of Results and Conclusions
The concept ʻtwinʼ was not an innovation by Mani and had its roots in the Gnostic pre-Manichaean tradition. Its best pattern can be found in the Hymn of the Pearl, which clearly expresses its Iranian origin. There can be no doubt about the authenticity of this ancient Iranian concept that is woven throughout the text. This concept, whatever its origin, served three functions for Mani, the apostle of light. Not only was he the angel of revelation to the messenger, but he was also his guardian and protector. Moreover, Mani, in this role, could also be considered the paraclete of Jesus Christ. The paraclete, Mani, and his heavenly twin represented a single truth. The “being twin with Jesus” was the unique concept that this brilliant Iranian religious thinker and Babylonian cluster collector needed from the very beginning.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
فرشتۀ وحی مانی به زبان سریانی، زبان مادریِ مانی، «توم» (tʾwmʾ [taumā]) نام داشت. ایرانیان مانوی این لفظ را که به معنای «توأم»، «توأمان»، «قرین»، «جفت»، «همزاد» و «همتا» بود به فارسی میانۀ «نَرجَمیگ (nrjmyg [narǰamīg]) ترجمه کردهاند (برای نمونه، در M49IIr15, in: MirMan. II, p. 17 [308]) و عالمانِ مانویِ یونانیزبان آن را به «سیزیگوس» (σύξυγος [sýzygos]) (CMC 69, p. 14; Koenen & Römer, 1988, p. 48; Henrichs & Koenen 1975, p. 68; Lieu, 1992, p. 30; Gardner & Lieu, 2004, p. 158)[1] و مانویانِ قبطیِ مصر نامش را به «سایْش» (p-saїš) برگرداندهاند (1Keph. 7, p. 36: 6). همزاد، همتای آسمانی و راهبر روحانی و «منِ» ازلی مانی بود و آموزهای که این دو را دو روی یک سکه در نظر میگرفت، در حقیقت، مانی و همزادش را یکی و یگانه میدید[2]؛ چنانکه مانی به واسطۀ همین مفهوم اساس یکیشدگی خویش با فارقلیطی (سریانی: pṣġrybʾ؛ ایرانی میانه: psʾgryw؛ یونانی: [parakletos]παράκλητος ) را بنیان نهاد که زمانی عیسی مسیح ظهورش را بشارت داده بود.
مانی، پَساگریو (فارقلیط)
بنا بر آنچه بر مُهر مانی نوشته شده (Gulácsi, 2014, 162 ff.) و در کتابهای او به دفعات تأیید شده است (برای نمونه در انجیل و نامههای او، برای همۀ شواهد، ← Shokri-Foumeshi, 2015, pp. 166-167, and Ibid, 2017, 473ff.)، مانی خود را šelīḥā d-IšōꜤ mešīḥā[3] «فرستادۀ عیسی مسیح» (Gr. in CMC 66, pp. 4-7: ’Ιησου̑ χριστου̑ ἀπόστολος; MP in M17Vi12-14: frēstag īg Yišō aryāmān) میخواند و خویشتن را همان «پَساگریو» (ایرانی میانه: psʾgryw) یا فارقلیط (یونانی: παράκλητος [parakletos]) میدانست (de Blois, 2003, p. 15; Cf. Gardner, 2020, 19 ff. ←).
واژۀ فارسی میانه و پارتی psʾgryw «پَساگریو» (DMT III/1, 284a) و سُغدی pšʾγryw «پَشاغریو» (DMT III/2, 149b)، در لغت به معنای «پس - خود؛ بعد - من» است. به دیگر سخن، آن که «پس از من» بر تخت نشیند. در گنجینۀ لغات سیاسی، عنوانی برای «قائممقام، نایبالسلطنه» است؛ اما مراد از آن در عالَم مسیحیت همان «فارقلیط» بوده است که عیسی مسیح ظهورش را «پس از خود» بشارت داده بود. در مکتوبات ایرانیِ تورفان (برای نمونه، در قطعات M801a و M1828) این واژه در خطاب به مانی به کار رفته است (Sundermann, 1988, pp. 201-212). پژوهشگرانی همچون ایلیا گرشویچ (Gershevitch, 1954, pp. 124-126) و بهتازگی تُماسو نیولی (Gnoli, 2002, pp. 79-87) و کلودیا لئورینی (Leurini, 2004, pp. 159-162)، که این عنوان را با سریانیِpṣġrybʾ مقایسه کردهاند[4]، نشان دادهاند این واژۀ سریانی (در اصل ایرانی) در اسناد سریانی سدۀ دوم و سوم میلادی ـ یعنی در همان زمانی که مانی در بابِلِ اشکانی به دنیا آمد و در میانرودانِ ساسانی بالید ـ عنوانی برای وارث تاجوتخت بوده است؛ بنابراین، در این که این واژه نزد مانی عنوانی شناختهشده بوده نمیتوان تردید روا داشت.
همچنانکه قطعۀ M801a به مقام شهریاری مانی و تخت و جاهش اشاره میکند (M801a/p.21/21/, in: BBB 28, l. 346; Reader, 158 ff, text cu: 33 ff.)، او شخصاً همچون عیسی برای خود مقام شاهی قائل بود و همانند جامعۀ عصر ساسانی به این اندیشۀ کهن باور داشت آن که از سوی خداوند فرستاده میشود، نایب شهریاری او بر زمین نیز هست. مطابق دستنویس M8Rii11، مانی «بغچهر» (by cyhr) خوانده میشده است، درست همانگونه که شاهان ساسانی خود را «چهر از یزدان» (ctry MN yzdʾn، دریایی، 1377، صص. 28 به بعد) میخواندهاند.
مانی نزد پیروانش «شهریار - پیامبر» بود و حضور دائمی توم (نرجمیگ) در کنارش به ارادۀ خداوند بر زمین و ملکوتش به واسطۀ او تحقق میبخشید. آن که خود را «فرستادۀ عیسی مسیح» میخوانْد، خود را «شاهزاده» نیز مینامید. این عنوان در قطعۀ M502f نیز تأیید میشود (apud Leurini, 2004, p. 160). در این متن بسیار کوچک، مانی که «شاهزاده» و «پَساگریو» خوانده شده (Ibid)، آشکارا در تناظر با عیسی قرار گرفته است: عیسی، شاه بود و مانی، شاهزادهاش؛ اما شاهزادهای که در مقام «پساگریو» است، یعنی در همان مقامی که عیسی فغفور (bgpwhr «بغپور، پسر خدا»، DMT III/1, 107a) بشارت داد «پس از من» بیاید. مانی، «پساگریوِ عیسای زندهگر» (M32bA11: psʾgryw Ꜥyg yyšwꜤ zyndkr)، به کمک مفهوم فرشتۀ توم (نرجمیگ) بود که در آنِ واحد هم پیامبر بر زمین بود و هم شهریار در آسمانها (Cf. M597V3).
یکسانانگاری همزاد مانی با فارقلیط
زندگینامۀ یونانی مانی (CMC)، قدیسنامۀ بینظیری که مانویان مصر در سدۀ پنجم میلادی در باب زندگی مانی نوشتهاند، همزاد مانی را «زیباترین و بزرگترین آیینهنگارۀ (مانی)» (εὐειδέστατον καὶ μέγιστον κάτοπτρον τ̣[οῦ προσώ]που) میخوانَد (CMC 17, pp. 13-16: Koenen & Römer, 1988, p. 11; Cameron & Dewey, 1979, p. 19) و از قول او میگوید فرشتۀ وحیاش، سیزیگوس، از همان آغاز تولد با او یگانه و یکتن بود:
CMC 24, pp. 13-15 (Koenen & Römer, 1988, pp. 15-17; Cameron & Dewey, 1979, pp. 24-25; Gardner & Lieu, 2004, p. 51):
|
ἐπεμαρτύρησα δὲ |
گواهی دادهام |
|
ὅτι ἐ|γὼ ἐκε[ῖ]νος αὐτός εἰμι | |
که من خودِ اویم |
|
ἴ̣ϲ̣ο̣ϲ̣ [ὅλω]ϲ̣ ὑπάρχων | --- |
و (با او سراسر) یگانه ... |
همین همزاد، که مانی بنا بر متن یونانی مانوی بالا با او یگانه و یکتن بود، در کتاب قبطی مانوی کفالایا آشکارا فارقلیط نامیده شده است. در واقع، همزاد و فرشتۀ وحیِ مانی در کفالایا عمدتاً فارقلیط نامیده شده است. برای نمونه، در کفالایون یکم، مانی در پاسخ به پرسش یکی از شاگردانش دربارۀ چگونگی ظهور و آغاز رسالتش، آشکارا فرشتۀ وحی خویش را فارقلیط میخواند؛ همان که تمام آموزۀ پدر بزرگی را برای او اینچنین چکیدهوار بازگو کرده است:
14: 31 در همان سال که ار(د)[شیـ](ـر) شاه(؟) ...
14: 32 تاج [...]، فارقلیطِ زنده نـ[ـزدم] فرود آمد و سخن [گفت]
15: 1 با من. او بر من راز⟦های⟧ نهان آشکار ساخت
15: 2 که بر جهانیان و نسلها⟦ی گذشته⟧ پوشیده بود: را[زِ] مغا[ک]
15: 3 و عرش را. او بر من آشکاره کرد راز روشنی
15: 4 و تاریکی؛ راز فاجعۀ ستیزه و جـ[ـنگ]،
15: 5 و راز نبرد بزرگ را ₋₋ ... که ⟦شهریارِ⟧ تاریکی برانگیخت. [آنگاه؟]
15: 6 این راز نیز بر من آشکاره کرد که چگونه روشنی ...
15: 7 تاریکی به سبب آمیختگیاش، و چگونه این جهان ساخته شده است.
15: 8 او همچنین به من نمایاند که چگونه ناوها [5]⟦در آسمان⟧ نصب شدهاند تا
15: 9 [ایزدان] روشنی در آن ساکن شوند و بپالایند روشنی را [از]
15: 10 مخلوقات ⟦مادی⟧ و [بریزند] پسماند و گنداب (؟ ἀπόρροια) را [در]
15: 11 مغاک؛ راز خلقتِ (πλάσσειν) آدم، نخستین بشر را.
15: 12 او همچنین به من آموخت راز درخت معرفت را
15: 13 که آدم از آن خورد (و با آن) چشمانش بینا شد؛
15: 14 نیز راز رسولانی را که به زمین فرستاده میشوند [تا]
15: 15 دین برگزینند، راز برگزیدگان [و]
15: 16 فرمانهای (ἐντολή) [ایشان]، {راز بزهکاران و کردارشان،}[6]
15: 17 راز نیوشاگان، یاوران (βοηθός) آنها،
15: 18 و فرمانهای (ἐντολή) [ایشان]، راز بزهکاران و کردارشان
15: 19 و پادافراهی (κόλασις) را که پیش روی آنها است(؟). از این طریق ⟦بود که⟧ همۀ آنچه واقع شده
15: 20 و آنچه واقع شود، به واسطۀ فارقلیط بر من آشکاره شد ...
15: 21 هر آنچه چشم بیند و گوش بشنود و در اندیشه
15: 22 بگنجد و ... از طریق او شناختم
15: 23 همه (چیز) را. من «کُل» (کائنات) را بهواسطۀ او دیدم و ⟦با او⟧ یکتن
15: 24 و یکجان شدم....
1Keph. 1, pp. 14:31-15:24 (Polotsky & Böhlig, 1934-1940, pp. 14-15; Gardner, 1995, pp. 20-21):
افزون بر اینکه بر پایۀ متن قبطی بالا درمییابیم مانی همۀ آموزهاش را از همزادش آموخت، آشکار است کسی که وحی به مانی عرضه کرد فارقلیط بود (32:14)؛ همو که پیامآور با او «یکتن و یکجان» شد (23:15-24). به دیگر سخن، همزاد و فارقلیط در اینجا یکی هستند.
اما این یکسانانگاریها با تفسیرهای مانوی و غیرمانوی دیگر ابعاد دیگری هم یافت؛ زیرا میدانیم برخی از گزارشهای ضدمانوی همزاد مانی را با روحالقدس هم برابر در نظر گرفتهاند (← ویدنگرن، 1376، ص. 41). این نکته از قول دو تن از دشمنان مسیحی مانی، یعنی قدیس اِوُدیوس و آگوستین، نقل شده است. اِوُدیوس میگوید:
Euodius, de fide contra Manichaeos, ch. 24, p. 961 (Ed. J. Zycha, 1891-1892, apud Ort, 1967, pp. 93-94):
Manichaeus ... qui se mira superbia adsumptum a gemino suo, hoc est spiritu sancto, esse gloriatur.[7]
مانی ... که در لافهای زیادهخودپسندانهاش خود را با همزادش (gemino)[8] یعنی روحالقدس (Spiritus sanctus) یکی میبیند.
و آگوستین (1381) در اثر معروفش اعترافات:
Augustinus, confessiones 5.5.8:
non enim parvi se aestimari voluit, sed spiritum sanctum, consolatorem et ditatorem fidelium tuorum, auctoritate plenaria personaliter in se esse persuadere conatus est.
او (مانی) برای آنکه در نظر پیروانش بزرگ جلوه کند سعی داشت ایشان را قانع سازد که روحالقدس، همان تسلّیبخش و برکتدهنده به بندگان مؤمنِ تو (خداوند)، خودْ به تمامی در او حضور دارد.[9]
به همین شکل، مزمور بحثبرانگیزی از زبور قبطی همزاد مانی را برابر با مسیح (χριστος، خِریستوس، کریستوس) میبیند. مانویان در مزمور 241 پیامبرشان را چنین میستودهاند:
|
PsB II, 241, p. 42: 22-23 (Cf. Allberry, 1936, p. 42; Wurst, 1996, p. 104; Franzmann, 2003. p. 21) |
||
|
|
|
|
|
|
بستاییم همزادِ (saϊš) نورانیات، مسیح (χριστος)، نگارندۀ نیکی(ἀγαθόν)یمان را.[10] |
|
قطعۀ قبطی بهوضوح مسیح را معادل همزاد و جفت نورانی مانی در نظر میگیرد. اگر مسیح در اینجا عیسی باشد و اگر زبور همزاد مانی را در جایی دیگر (PsB II, 166.33) با عیسای درخشان نیز یکی گرفته باشد، آنگونه که فرانتسمان تجزیهوتحلیل میکند (Franzmann, 2003, pp. 21-22)، ممکن است چیزی شبیه این یکسانانگاری را بتوان در قطعات ایرانی میانۀ M311 و M449a و M782 و همچنین در بندی از طومارنیایش چینی مانوی (H) نیز یافت (Cf. de Blois, 2003, pp. 11-12). در طومار نیایش میخوانیم:
又啓閻默善思惟‚
即是夷數慈悲想‚
真實斷事平等王‚
并及五明清淨眾○
(الف) نیز داد خواهم از یَنْمو (閻默) که اندیشهها و عنایت مهرآمیز دارد
(ب) و بهراستی تفکرِ شفقتآمیز یِشوع/ عیسی (夷數)،
(پ) دادْور راستین و بیآلایش، شاه عادل،
(ت) و تودۀ پاک و ناب پنج روشنی است.
در این زمینه، بند 135 همین طومارنیایش (یعنی چهار بند پس از بند بالا)، که در آن شکل گردهبرداریشده و تصحیفشدۀ نام «بهمن» (huomin = xɦuə̆ˋ-mjinˊ 穫冺)[11]، آن هم دقیقاً در کنار نام مانی و همزادش آمده، تأملبرانگیز است. در این بند میخوانیم:
又啓普遍忙你尊‚
閻默惠明警覺日‚
從彼大明至此界‚
敷楊正法救善子○[12]
(الف) و همچنین فریادرسی خواهم از مار مانیِ جهانْگرامی،
(ب) [و] یَنْمو (閻默)، بهمن (惠明)، و خورشید بیداری
(پ) کزان سرزمین بزرگِ روشنی بدین جهان فرود آمد
(ت) [و] دادِ (قانون) راستینِ رهاییبخشِ فرزندان نیک را بپراکنْد و برکشانید.
بادکرد همزمان از مانی و یمگ و بهمن در قطعۀ ایرانی میانۀ M449aA5-8 نیز دیده میشود. با اینکه بهمن (DMT III/1, 341a: whmn) همان «مَنوهْمِد روشن» (Ibid, 229a-b: mnwhmyd rwšn) و «نوس» (Sundermann, 1979, 101 § 3/16.1: νοῦς) است و گاهی جلوهای از «خردِشهرایزد» (DMT III/1, 364a: xrdyšhr yzd) و/یا عیسای درخشان/شکوهمند (yyšwꜤ Ꜥspyxtʾn/ zywʾ)[13] و گاهی خود او است، دشوار است که تصور کنیم در اینگونه شواهد مانی و همزادش در تناظر با عیسی (yyšwꜤ) فهمیده میشدهاند.
مانی، فرستاده یا فرشته؟
تردیدی نیست که کسی تصور نمیکند مقصود مانی در سرآغاز کتاب انجیل زندهاش (→ Shokri-Foumeshi, 2015, pp. 165-175) از عبارت فارسی میانۀ mʾny prystg Ꜥyg yyšwꜤ ʾryʾmʾn (در M17V12-14)، برابر با یونانی Μαννιχαῖος ’Ιησοῦ χριστοῦ ἀπόστολος (در CMC 66, pp. 4-5)، آن بوده که وی «فرشتۀ» عیسی مسیح بوده است. در واقع، مراد از فارسی میانۀ frēstag و پارتیِ frēštag، در جایی که سخن در باب مانی است، «فرستاده» به معنای رسول و پیامبر است؛ همانگونه که بعدها ابن ندیم نیز مانی را «رسول النور» خوانْد (ابن الندیم، 1997م، ص. 465). به دیگر سخن، لفظ frys/štg اگرچه هم به معنای «فرستاده/رسول» است و هم «فرشته/مَلَک»، اگر در رابطه با شخص مانی به کار رفته باشد، ترجمۀ فارسیِ «فرستاده» (رسول)[14] و اگر موضوع متن در باب آن موجودات مجرّدِ معروف باشد، ترجمۀ فارسی «فرشته» ارجحیت دارد: توم (نرجمیگ) «فرشتۀ» وحیِ «فرستادۀ روشنی» (مانی) بوده است؛ بنابراین، کاملاً طبیعی است که تصور کنیم مانویان پیامبرشان را «فرشتۀ روشنی» نمیخواندهاند؛ اگر بخواهیم مقصودمان را به «فارسی» بگوییم، نه به پارتی[15]. از این رو، ترجمۀ mʾny frys/štg rwšn (و همچنین صورت گردهبرداریشدۀ آن 摩尼弗哩悉特嚧詵 [MC. muât-lâ muâ-ńi pi̯uət-lji-si̯ĕt-d’ək luo-ṣi̭εn = Moni fulixite lushen] در متن چینی مانوی 摩尼光佛 (Moni guangfo) «مانی، بودای روشنی»، بازیافته از شیاپو، فوجیان، → Ma, 2015, pp. 445, 467-468) به «مانی، فرشتۀ روشنی» یا حتی «مانی، حواری روشنی»[16] در فارسی رسا به نظر نمیرسد[17]؛ اگرچه ترجمۀ frys/štg به «حواری» یا «فرشته» به فارسی از نظر فقهاللغوی نادرست نیست. روشن است که تعبیرِ فارسی میانۀ frēstag īg Yišō (M17Vi12-13)[18] در خطاب به مانی همان است که به یونانی ’Ιησοῦ ἀπόστολος (CMC 66, 4 f, in Henrichs & Koenen, 1975, p. 67) و به لاتین apostolus Iesu (Epist. Fund. 5, 197.10 f, in Feldmann, 1987, p. 10: frg. 1) و به سریانی šelīḥā d-IšōꜤ (نیز با آوانوشت šelīḥā de-yešūꜤ)[19] «فرستادۀ عیسی» خوانده شده است[20]. مانی در مکتوبات مانوی و غیرمانوی همواره به یونانی ἀπόστολος و به لاتین apostolus (فرستاده، رسول) خوانده شده است نه ἄγγελος و angelus (فرشته)[21] ؛ همان که وی را به زبان مادریاش، سریانی، «فرستاده»[22] میخواندهاند، نه aa"/"lm (malakā) «مَلَک، فرشته» (→ Watson, 2018, p. 339)[23]. اگرچه هر «فرشته»ای فرستاده هم است، هر «فرستاده»ای فرشته نیست.
مانی، فرستادۀ ایزدان/ یزدان؟
این پرسش بحثبرانگیز که آیا واژۀ yzdʾn در مکتوبات ایرانی میانۀ مانوی همواره جمع و به معنای «ایزدان» است یا ممکن است در برخی از موقعیتها از آن معنای مفرد نیز اراده شده باشد تا به امروز بیپاسخ مانده است. آیا گواههای ما برای فرضیۀ احتمالِ تغییر معنایی این لغت و لغاتِ درپیوندش مانند byʾn/ bʾʾn «بغان» از کاررفت جمع به مفرد در برخی از موقعیتهای خاص کفایت میکند؟ آنچه در اینجا میآید از حدّ اشارات فراتر نمیرود؛ با این حال، شاید بتواند بستری کوچک فراهم آورد تا به یک موضوع مهم باری دیگر بیندیشیم.
بیتردید واژۀ ایرانی میانۀ yzdʾn، که در بسیاری از متنهای پهلوی زرتشتی در معنای مفرد به کار رفته[24]، در قرون اولیۀ اسلامی تحت تأثیر «بسم الله» عربی شکل گرفته است و بنابراین، چنین کاررفتی را نمیتوان با شواهد مانوی مقایسه کرد، مگر شواهدی که تاریخ نگارش اصل متنشان (و نه رونوشتهایشان) در دوران پساساسانی باشد. شکری فومشی (1392 [1393]، صص. 161-210) در مقالۀ «واژههای دخیل عربی در کهنترین متنهای فارسی نو بر اساس دستنویسهای مانوی تورفان»، به تأثیرپذیریِ نسبتاً شدید مکتوبات متأخر مانوی از زبان عربی پرداخته است؛ اما در این متنهای فارسی مانوی هم هر جا که کاتب قصد داشته از «خدای یکتا» یاد کند واژۀ yzd را به کار برده است (شاید در اینجا نیز تحت تأثیر سنّت اسلامی، برای نمونه، در M106IIv19, in: SLt. 260 (l. e19); de Blois, 2006, 113b)؛ با این حال، آیا ممکن است مانویانِ اواخر دوران ساسانی و اوایل عصر اسلامی از عنوان yzdʾn fryštg که در قطعۀ پارتی M1202R2-3 در خطاب به شخص مانی به کار رفته است، معنای «فرستادۀ یزدان» (مفرد) اراده کرده باشند (همان که به عربی «رسول الله» گویند)، نه «فرستادۀ ایزدان» (جمع)؟[25] با اینکه میدانیم میان سکههای عرب ـ ساسانی دستکم دو سکه وجود دارد که بر آنها ترجمۀ پهلوی «محمد رسولالله» به شکل mhmt pgtʾmbl Y yzdt(ˈ) «محمد پیامبر ایزد» آمده است (← رضایی باغبیدی، 1390، صص. 85-86) ـ با وجود اینکه در اینجا شکل yzdt(ˈ) و قرائت آن به این شکل نظرگیر است ـ آیا باز هم این پرسش مطرح است که yzdʾn برای مثال در عبارت mʾny yzdʾn frzynd در قطعۀ M311R7 یا mʾny yzdʾnʾ pws در قطعۀ M319Ir7 بهراستی به معنای «مانی، فرزند/پسر ایزدان» است؟ از آنجا که در فارسی میانۀ زرتشتی، گاهی از اسم «بغان» (byʾn) مفرد اراده شده است، آیا مانویان نیز ممکن بود در برخی از موقعیتها در رابطه با yzdʾn چنین کرده باشند؛ همانگونه که حتی امروزه نیز فارسیزبانها لغت «یزدان» را در معنای مفرد درمییابند؟ برای یافتن پاسخ متقاعدکننده باید به یک پژوهش مستقل اندیشید و در آنجا همۀ شواهد و گواهها را بهدقت بررسی کرد.
نتیجه
مفهوم همزاد، نوآوری مانی نبود و در سنّتِ گنوسیِ پیش از او ریشه داشت. بهترین نمونۀ گنوسیِ مفهوم همزاد در «سرود مروارید»[26] بازتاب پیدا کرده[27] که ریشهها و زیرساخت آن آشکارا بیانگر اصل ایرانی آن است و تصور نمیکنم بتوان در اصالت این کهنالگوی گنوسیۀ ایرانی که در سراسر این متن ریشه دوانده تردید روا داشت. در هر حال، مفهوم همزاد آسمانی، هر چه بوده و از هر جا که آمده، برای «فرستادۀ روشنی» سه عملکرد داشت. او نه تنها فرشتۀ وحیِ مانی و در عین حال نگاهبان و محافظش بود، بلکه پیامآور روشنی با این شخصیت بود که میتوانست فارقلیط عیسی مسیح باشد[28]. فارقلیط و مانی و فرشتۀ وحی و همزاد آسمانیاش بیانگر یک حقیقت بودند[29]. «همزادبودگی با فرشتۀ توم» همان مفهوم بینظیری بود که این نابغۀ ایرانی و پردازشگر خوشهچینِ بابِلی از همان ابتدا به آن نیاز داشت.
کوتهنوشتها
|
BBB |
|
|
CMC |
Codex Manichaicus Coloniensis; Kölner Mani-Kodex; Cologne Mani-Codex, in: Henrichs & Koenen, 1970, 1975, 1982; Koenen & Römer, 1988; Cameron & Dewey 1979 |
|
DMT III/1 |
|
|
DMT III/2 |
|
|
Epist. Fund. |
Epistula Fundamenti, Augustius, ed. by Feldmann, 1987 |
|
1Keph. |
Introduction + chapts. 1-95 (pp. 1-244), in: Polotsky & Böhlig, 1934-1940; chapts. 95-122 (pp. 244-291), in: Böhlig, 1966 and Gardner, 1995 |
|
MC |
Middle Chinese (in: de Blois, 2003 as “Early Middle Chinese”) |
|
MirMan. II |
|
|
PsB II |
(Manichaean) Psalm-Book, Allberry, 1938 |
|
Reader |
|
|
SLt. |
|
|
H |
摩尼教下部讚 Monijiao xiabu zan [Mo ni chiao hsia pu tsan] “The Lower (Second?) Section of the Manichaean Hymns”, Ms. S.2659, British Library, trnsl. by Daoming (8th c.?), ed. by Chi, 1943 |
[1] بخش دوم این واژه، «زِئوگوس» (ζεῠγος)، به معنی «جفت، زوج» است. «زوجِ» عربی دخیل از همین واژۀ یونانی است.
[2] شاید از این رو است که کلیمکایت (Klimkeit, 1993, p. 220, no. 108) «توم» را با «دَینا»ی زرتشتی مقایسه میکند.
3 Or according to Pedersen, 2013, p. 193: šelīḥā deyešūꜤ mešīḥā
[4] دو واژۀ psʾgryw وpṣġrybʾ به لحاظ قالب و نوع ساخت قابل مقایسه هستند با سغدیِ pšʾbwṭyy «پسابودا ـ آن که پس از بودا آید» در قطعۀ سغدی M5264R2 (منتشرشده در Morano, 2017, pp. 175-176).
[5] منظور کشتیهای خورشید و ماه است. این دو در ایرانی میانۀ مانوی nʾw خوانده شدهاند.
[6] آنچه در نشانۀ {} آمده، تکرار سهوی سطر 18 در اینجا است.
[7] سنج. ویدنگرن، 1376، ص. 41، بدون متن لاتین و ترجمه، مگر برداشتی آزاد از متن.
[8] Cf. MP jmyg
[10] ترجمۀ اسماعیلپور (آلبری و ایبشر، 1388، ص. 80): «نور آشنای تو را بستاییم، ای مسیح، ای تفسیرگر نیکوی ما!».
[11] Or: xɦuə̆ˋ-mjinˊ, and not huiming.
[12] Cf. Wang & Ma, 2016, p. 23, as 又啓普遍摩尼光‚ 閻默惠明警覺日‚ 從彼大明至此界‚ 敷揚正教救善子
[13] برای یک بررسی مقایسهای نگاه کنید به: شِروو، 1396، صص. 110-111.
[14] درست همانگونه که پولُس در قطعۀ S1 یک «رسول» («فرستاده») نامیده شده است (S1V15: ʾbr gwyšn Ꜥy pʾwlys frystg).
[15] زمانی وامقی (1378، ص. 274) بهدرستی نوشت: «واژۀ فرشتۀ امروز در مفهوم دیگری به کار میرود که وافی به مقصود و منظور مندرج در متنها که همانا پیامبر و رسول است نخواهد بود».
[16] با اینکه مطمئاً کسی جایگاه مانی را با مقام حواریون عیسی اشتباه نمیگیرد.
[17] متخصصان مطالعات مانوی همواره عنوان ترکیبی frys/štg rwšn را به the apostle of light برگرداندهاند، مگر در یکی دو مورد استثناء (برای نمونه، Morano, 2004, p. 225). محسن ابوالقاسمی عنوان «رسولالنور» در خطاب به مانی را، که در الفهرست ابن ندیم آمده، به «فرشتۀ روشنی» برگردانده است. نگاه کنید به: ابن الندیم، 1390، ص. 27 (ترجمۀ فارسی)، 52 (متن عربی)، بند 39، حال آنکه در همان بند از الفهرست، به ملائکتهالحفظه «فرشتگان نگاهبانِ» مانی درود فرستاده شده است (همان).
[18] برای جدیدترین بازسازی این پارهدستنویس نگاه کنید به: Shokri-Foumeshi, 2017, p. 478. با در نظر داشتن این نکته که همۀ دستنوشتههای مانوی هنوز به طور کامل قرائت و منتشر نشدهاند، برای این ترکیب در پارتی فعلاً شاهدی در اختیار نداریم؛ با این حال، سنج. پارتیِ fryštg cy pydr در M233V3 (هویَدَگْمان، اندام یکم، مصراع یکم از بیت دوم در Boyce, 1954, p. 66)؛ که در خطاب به مانی به کار رفته و به معنای «فرستادۀ پدر» است، نه طبیعتاً «فرشتۀ پدر». نیز هنگامی که متن پارتی مهرنامگ در M1/287/ مانی را با عبارتꜤfryštg ky ʾc pydr مورد خطاب قرار میدهد (در اینجا شکل Ꜥfryštg نظرگیر است)، سخن در باب رسول و «فرستاده»ای است که از سوی «پدر» آمده است.
[19] Esp. Gulácsi, 2014, pp. 164-165. For more discussion, cf. Shokri-Foumeshi, 2015, pp. 166-167.
[20] از همین رو است که انگلیسیزبانها این عنوان را apostle of Jesus ترجمه میکنند.
[21] اگرچه واژۀ یونانی ἄγγελος ممکن بود هم دربارۀ گروهی از موجودات مینوی و هم برای نامیدن شخصیتهای انسانی و حتی برای اشاره به انبیا و پیامبران به کار رَوَد، دستکم در عصر مانی (سدۀ سوم میلادی) فقط به آن گروه از موجودات مجرد مینوی دلالت داشت که ما آن را به انگلیسی angel و به فارسی «فرشته» مینامیم. برای اطلاعات بیشتر در باب کاررفت واژۀ فرشته در یونانی و سامی نگاه کنید به: Ricklefs, 2002, p. 40.
[22] عبری שליהא از ریشۀ ŠLḤ به معنی «فرستادن، ارسال کردن» (Cf. Fitzmyer, 2004, p. 311).
[23] از ریشۀ LʾK که این نیز به معنی «ارسال کردن و فرستادن» است. در باب کاررفت malʾakh و šliḥā برای «فرستاده، رسول» و «فرشته» و جابهجایی معنایی آن در یهودیت نخستین و دین سامری نگاه کنید به پژوهش مفصل زیر: Fossum, 1985, pp. 144-155؛ بنابراین، روشن است در زبانهای سامی و از جمله در زبان مادری مانی، سریانی، نیز معنی ریشۀ دو لغت «فرستاده» (رسول) و «فرشته» (مَلَک) یکی است.
[24] مانند pd ŠM Y yzdʾnˈ «به نام یزدان/به نام خدا» در اندرز انوشهروان آذرباد مارسپندان (جاماسپ، 1382، صص. 77 و 229).
[25] اما قطعاً نه «فرشتۀ ایزدان» که بهار و اسماعیلپور (1394، ص. 383) ترجمه کردهاند. سنج. پیشنهاد ورنر زوندرمان برای معنی مفرد yzdʾn «یزدان» در: Durkin-Meisterernst, 2004.
[26] Hymn of the Pearl
[27] در این سرود گنوسی، که به واسطۀ اعمال توماس به ما رسیده (همین که این سرود در اثری به نام اعمال توماس بیان شده، بهخودیخود مهم است. در اینجا، نام توماس واژهای کلیدی است)، «شهزادۀ پارت» که از سوی پدرش شهریار «خراسان»، پس از عبور از «میشان» و «بابِل»، به مأموریتی در غرب (مصر) رفته است، هنگام بازگشت چون «جامۀ درخشانِ» خویش را که پدر و مادرش از «بلندیهای گرگان» فرستاده بودند، پس از سالها دوری میبیند، میگوید: «آن جامه همچون آیینهای از خودم بر من نمودار شد؛ همۀ آن را در کلّ خویشتن دیدم؛ تمام خویش را در آن نمایان یافتم؛ دو بودیم، جدا از هم، لیک یکی بودیم، پیوستۀ هم». ترجمۀ انگلیسی در: Jonas, 1963, p. 115 و ترجمۀ فارسی با اختلاف ناچیزی در: غیبی 1376، ص. 325؛ یوناس، 1398، ص. 249. تأثیر سرود مروارید در حکمت و فلسفۀ اسلامی را میتوان در قصۀ الغربة الغربیه (غربت غربی) اثر سهروردی (شیخ اشراق) دید. برای پژوهش بیشتر نگاه کنید به: کربن، 1393، صص. 401-501.
Augustinus (1981). Confessiones )L. Verheijen, Ed.). CCSL 27.
Augustine (2001). Confessiones, (S. Meysami, Trans.; M. Malekian, Ed.; Second Edition). Tehran: Sohravardi Research and Publishing Office. [In Persian]
Allberry, C. R. C. (1938). A Manichaean psalm-book (Part II). Stuttgart, W. Kohlhammer.
Allberry, C. R. C., & Ebsher, H. (2009). The Manichean Psalms (A. Ismailpour, Trans.). Tehran: Astoura. [In Persian]
Andreas, F. C., & Henning, W. B. (1933). Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan. ii. Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften, Berlin.
Ibn al-Nadim, M. I. I. (1997). Al-Fihrist. Beirut: Al-Ma'rifah. [In Arabic]
Ibn al-Nadim, M. I. I. (2011). Mani as narrated by Ibn al-Nadim (Arabic text, Persian translation; M. Abol-Qasemi, Trans.; 4th edition). Tehran: Tahouri. [In Persian]
Bahar, M., & Esmaeilpour Motlagh, A. (2015). Manichaean Literature. Tehran: Karname. [In Persian]
Böhlig, A. (1966). Manichäische Handschriften der Staatlichen Museen Berlin, Band 1: Kephalaia, 2. Häfte. Stuttgart.
Boyce, M. (1954). The Manichaean Hymn-Cycles in Parthian. London-New York-Toronto.
Boyce, M. (1975). A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian. Téhéran-Liège (Acta Iranica 9a).
Cameron, R., & Dewey, A. J. (Eds.) (1979). The Cologne Mani Codex (P. Colon. inv. nr. 4780) ‘Concerning the Origin of his Body’. Missoula.
Corbin, H. (2014). Spiritual and Philosophical Perspectives of Iranian Islam (Vol. 2: Suhrawardi and the Platonists of Persia) (I. Rahmati, Trans.; second edition). Tehran: Sophia. [In Persian]
de Blois, F. (2003). Manes ‘Twin’ in Iranian and non-Iranian texts. In C. G. Cereti, M. Maggi & E. Provasi (Eds.), Religious themes and texts of pre-Islamic Iran and Central Asia (pp. 7-16). Studies in honour of Professor Gherardo Gnoli on the occasion of his 65th birthday on 6th December 2002, Wiesbaden.
de Blois, F. (2006). Glossary to the New Persian texts in Manichaean script. In F. de Blois, E. C. D. Hunter & D. Taillieu (Eds.), Dictionary of Manichaean Texts (vol. II: Texts from Iraq and Iran (Texts in Syriac, Arabic, Persian and Zoroastrian Middle Persian; pp. 89–120). Turnhout: Brepols.
Daryaee, T. (1998). The Pahlavi title of ‘Čihr az Yazdān’ and the Sassanid kings. Nameh Farhangestan, 4(16), 28-32. https://www.sid.ir/paper/88068/fa [In Persian]
Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian (Corpus Fontium Manichaeorum, Dictionary of Manichaean Texts III, 1). Turnhout: Brepols.
Feldmann, E. (1987). Die ‘Epistula Fundamenti’ der nordafrikanischen Manichäer. Versuch einer Rekonstruktion. Altenberg.
Fitzmyer, J. A. (2004). The Genesis Apocryphon of Qumran Cave 1 (1Q20): A Commentary (3rd Ed.). Roma (Biblica et Orientalia 18/B).
Fossum, J. (1985). The Name of God and the Angel of the Lord: Samaritan and Jewish Concepts of Intermediation and the Origins of Gnosticism. Tübingen.
Franzmann, M. (2003). Jesus in the Manichaean Writings. London & New York.
Gardner, I. (1995). The Kephalaia of the Teacher. The Edited Coptic Manichaean Texts in Translation and Commentary. Leiden.
Gardner, I. (2020). The Founder of Manichaeism: Rethinking the Life of Mani. The Jordan Lectures in Comparative Religion, School of Oriental and African Studies, University of London, 30 May - 2 June 2016, New York, Cambridge University Press.
Gardner, I., & Lieu, S. N. C. (2004). Manichaean Texts from the Roman Empire. Cambridge.
Gershevitch, I. (1954). A Parthian Title in the Hymn of the Soul. Journal of the Royal Asiatic Society, 124-126. https://doi.org/10.1017/S0035869X00106641
Gheibi, B. (1997). Hymn of the Pearl. Iranology, 9(34), 316-327. https://ensani.ir/fa/article/184663 [In Persian]
Gnoli, T. (2002). Paṣgribā at Hatra and Edesa. In A. Panaino & G. Pettinato (Ed.), Ideologies as Intercultural Phenomena (pp. 79-87). Milan.
Gulácsi, Zs. (2014). The Prophet’s Seal: A Contextualized Look at the Crystal Sealstone of Mani (216-276 C.E.). In the Bibliothèque nationale de France (pp. 161-185). Bulletin of the Asia Institute (NS) 24.
Henning, W. B. (1937). Ein manichäisches Bet- und Beichtbuch. Berlin, (APAW, 1936, No 10) [= Selected Papers I, 1977, pp. 417-557].
Henrichs, A., & Koenen, L. (1975). Der Kölner Mani-Codex (P. Colon. inv. nr. 4780) Περὶ τη̑с γέννηс τοῦ сώματοс αὐτοῦ. Edition der Seiten 1-72. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 19(1), 1-85.
Henrichs, A., & Koenen, L. (1982). Der Kölner Mani-Codex (P. Colon. inv. nr. 4780) Περὶ τῆс γέννηс τοῦ сώματοс αὐτοῦ. Edition der Seiten 121-192. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 48, 1-59.
Jamasp, A. (2003). Pahlavi Texts (S. Arian, Trans.). Tehran: Cultural Heritage Organization. [In Persian]
Jonas, H. (1963). The Gnostic Religion. The Message of the Alien God and the Beginnings of Christianity (2nd edition). Boston.
Jonas, H. (2019). The Gnostic Religion. The Message of the Alien God and the Beginnings of Christianity (M. Kouchaki Meybodi & H. Hashemi Kohandani, Trans.; M. Shokri Fumshi, Ed.). Qom: University of Religions and Sects. [In Persian]
Klimkeit, H.-J. (1993). Gnosis on the Silk Road. Gnostic Texts from Central Asia. San Francisco.
Koenen, L., & Römer, C. (Eds.) (1988). Der Kölner Mani-Kodex (Über das Werden seines Leibes) (Kritische Edition aufgrund der von A. Henrichs und L. Koenen besorgten Erstedition). Opladen.
Leurini, C. (2004). Pasāgrīw - ‘Thronfolger’ Manis. In D. Durkin-Meisterernst, S.-C. Raschmann, J. Wilkens, M. Yaldiz & P. Zieme (Eds.), Turfan revisited. The first century of research into the arts and cultures of the Silk Road (pp. 159-162). Berlin.
Lieu, S. N. C. (1992). Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China. A Historical Survey (2nd ed.). Manchester, Tübingen.
Ma, X. (2015). On the Date of the Ritual Manual for the Celebration of the Birthday of the Ancestor of Promoting Well-being from Xiapu. Open Theology, 1, 455–477.
Morano, E. (2004). Manichaean Middle Iranian Incantation Texts from Turfan. In D. Durkin-Meisterernst et al. (Eds.), Turfan Revisited: The First Century of Research into the Arts and Cultures of the Silk Road (pp. 221-227). Berlin.
Morano, E. (2017). Manichaean Sogdian Poems. In S. N. C. Lieu, in association with E. Hunter, E. Morano & N. A. Pedersen (Eds.), Manichaeism East and West (Corpus Fontium Manichaeorum. Series Analecta Manichaica I; pp. 171-184). Turnhout: Brepols.
Ort [Oort], L. J. R. (1967). Mani, A Religio-historical Description of His Personality. Leiden.
Pedersen, N. A. (2013). Manichaean Self-Designations in the Western Tradition. In J. Van Oort (Ed.), Augustin and Manicaean Christianity: Selected Papers from the First South African Conference on Augustine of Hippo, University of Pretoria, 24-26 April 2012 (Nag Hammadi and Manichaean Studies 83; pp. 177-196). Leiden.
Polotsky, H. J., & Böhlig, A. (1934-1940). Manichäische Handschriften der Staatlichen Museen Berlin, Band 1: Kephalaia, 1. Häfte. Stuttgart.
Reck, C. (2004). Gesegnet sei dieser Tag. Manichäische Festtagshymnen. Edition der mittelpersischen und parthischen Sonntags-, Montags- und Bemahymnen, Turnhout: Brepols (Berliner Turfantexte 22).
Rezai Baghbidi, H. (2011). On some Sassanid and Arab-Sassanid seal inscriptions and coins. Ain-e Miras, 9(1), 73-89. https://ensani.ir/fa/article/304219 [In Persian]
Ricklefs, N. (2002). An Angelic Community: The Significance of Beliefs about Angels in the First Four Centuries of Christianity [PhD dissertation, Macquarie University, Sydney, 347 pp.].
Skjærvø, P. O. (2017). Iranian Elements in Manichaeism (with a Comparative Approach) (M. Shokri-Foumeshi, Trans.; A. Dejhoost-Gank, Ed.; 2nd ed.). Tehran: Tahouri. [In Persian]
Shokri-Foumeshi, M. (2015). Mani’s Living Gospel and the Ewangelyōnīg Hymns. Edition, Reconstruction and Commentary with a Codicological and Textological Approach Based on Manichaean Turfan Fragments in the Berlin Collection [PhD dissertation, Qom: URD Press, 155].
Shokri-Foumeshi, M. (2013 [2014]). Arabic Loan Words in the Oldest Classical New Persian Texts Based on the Turfan Manichaean Manuscripts. History of Iran, 6(2(4)), 161-210. https://irhj.sbu.ac.ir/article_94932.html [In Persian]
Shokri-Foumeshi, M. (2017). Identification of a small fragment of Mani’s Living Gospel (Turfan Collection, Berlin, M5439). Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 80(3), 473-483.
Sims-Williams, N., & Durkin-Meisterernst, D. (2012). Dictionary of Manichaean Sogdian and Bactrian. Corpus Fontium Manichaeorum, Dictionary of Manichaean Texts III, 2. Turnhout: Brepols.
Sundermann, W. (1979). Namen von Göttern, Dämonen und Menschen in iranischen Versionen des manichäischen Mythos. Altorientalische Forschungen, 6, 95-133.
Sundermann, W. (1988). Der Paraklet in der ostmanichäischen Überlieferung. In P. Bryder (Ed.), Proceedings of the First International Conference on Manichaeism (pp. 201-212). Lund.
Sundermann, W. (2003). Ein manichäischer Lehrtext in neupersischer Sprache. In L. Paul (Ed.), Persian Origins. Early Judaeo-Persian and the Emergence of New Persian. Collected Papers of the Symposium, Göttingen 1999 (pp. 243-274). Wiesbaden.
Chi, T. (1943). 摩尼教下部讚 Mo Ni Chiao Hsia Pu Tsan ‘The Lower (Second?) Section of the Manichaean Hymns’. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 11(1), 174-215, with an appendix by W. B. Henning, Annotations to Mr. Tsui’s Translation (pp. 216-219).
Vamaghi, I. (1999). The Writings of Mani and the Manichaeans. Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Art; Art Department. [In Persian]
Wang, J. [Wang Ch.]汪娟 & Ma, X. 馬小鶴 (2016). Xiapu wenshu ‘Moni guangfo’ kece de yiwen fuyuan. 霞浦文書《摩尼光佛》科冊的儀文復原. Dunhuang xue 敦煌學 [Dun-huang Studies], 32, 1-43.
Watson, W. G. E. (2018). Terms for Occupations, Professions and Social Classes in Ugaritic: An Etymological Study. Folia Orientalia, 5, 307-378.
Wiedengren, G. (1997). Mani and His Teachings (N. Safa Isfahani, Trans.; second edition). Tehran: Markaz Publishing House. [In Persian]
Wurst, G. (1996). Psalm Book. (Part II, Fasc. 1: Die Bema-Psalmen (Corpus Fontium Manichaeorum. Series Coptica, I, Liber Psalmorum). Turnhout: Brepols.
)