اراده و اختیار در نظرگاه غزالی و اسپینوزا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران

2 استادیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران

چکیده

بحث دربارۀ اراده و اختیار همواره از مباحث مهم فکری - فلسفی و حتی اعتقادی بوده است. نوشتار حاضر با بررسی تطبیقی این مسئله از دیدگاه دو اندیشمند شرق و غرب، ابوحامد محمد غزالی و باروخ اسپینوزا، در پی آن است تا ضمن توجه به تشابه‌ها و تفاوت‌های دیدگاه ایشان نشان دهد چگونه در ورای الفاظ معارض، مشترکاتی میان دوگونه از تفکر به دست می‌آید. در جستار حاضر، این موضوع با روش کیفی از نوع تحلیلی - توصیفی، با توجه به مبانی فکری و سلوک معرفتی این دو بررسی شده است؛ همچنین در این راه، موضع هریک دربارۀ اراده و اختیار انسان و خدا جداگانه و سپس در مقایسه با یکدیگر بررسی شده است. نتیجه آنکه غزالی با انکار قاعدۀ علیت و بیان نظریۀ کسب به جبر نسبی انسان قائل بود. اسپینوزا نیز با تأکید بر اصل علیت و وحدت وجود به نوعی به ضرورت رسید و انسان را موجَب دانست؛ البته اسپینوزا وجود اختیار و آزادی را یکسره در انسان نفی نمی‌کند. بنابراین هر دو به نوعی جبر نسبی را دربارۀ انسان پذیرفته‌اند. از سوی دیگر، این دو البته با انگیزه‌های متفاوت، خداوند را به معنی واقعی کلمه فاعل بالاختیار دانسته‌اند؛ در این حال در اندیشۀ غزالی خداوند دارای اراده است؛ درحالی‌که اسپینوزا به‌طورکلی هر نوع اراده را از ذات خداوند سلب کرده است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Will and Free Will According to Ghazali and Spinoza

نویسندگان [English]

  • Zahra Alafchian 1
  • Mohammad Reza Shamshiri 2
1 Ph.D. Student of Islamic Philosophy and Theology, Islamic Azad University Isfahan (Khorasgan) Branch, Isfahan, Iran
2 Assistant Professor of Philosophy, Islamic Azad University Isfahan (Khorasgan) Branch, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Abstract
The debate of will and volition has always been an important part of the intellectual and philosophical discourse as a whole. The current essay has studied this issue from the points of view of Ghazali and Spinoza in a comparative context. Spinoza has conceived will to be a type of notion while Ghazali considers it a mental quality that deals with preferring one side to the other. It seems that the reason for the disagreement of these two scholars in definition of will lies in the fact that Ghazali believes that will is one aspect of heart and soul whereas Spinoza includes it among the capabilities of mind. First he regarded will as a type of judgment but later due to the fact that judgment is the necessary result of notion he was compelled to consider it a kind of notion. Furthermore, according to Spinoza, an action is volition when it becomes realized out of its nature in the sense that no other internal or external stimulus forces the agent to undertake the action at issue; while Ghazali contends that the criterion for an action’s volitionality (the state of being volitional) is it’s being grounded in will. One may trace the origin of the disagreement of these two thinkers in definition of volition back to their particular views on the issue of human freedom and servitude; because Spinoza based on his specific stance on the problem of human freedom and servitude defines a free agent as one who is actively following the intellect while in his opinion compelled is the one who is exposed to the emotions under the influence of external factors. According to Ghazali, a man can be free whose heart has been already purified of moral vices and devotes oneself to virtues; on the contrary, a man is the servant of Satan who is following the carnal desires and this cannot happen unless by doing volition action based on will. Consequently, for Ghazali every action in human being occurs following a will in the soul. Then he considers will to be based on volitional action. According to Spinoza, intellect and will are identical. However, Ghazali denies the particular philosophical intellect and thus in his view intellect and will cannot be identical. It seems that the cause of identity of intellect and will in Spinoza is the fact that he believes in the unity of notion and judgment and deems intellect and will to be a particular mode of the property of thought. But Ghazali regards will and intellect two capabilities for human soul and does not trace them back to notion and judgment. Intellectual principles of Ghazali in the debate of will and volition consists of the denial of causal necessity and belief in the theory of
Habit of Allah (‘Adat Allah) whereas Spinoza believes in pantheism and causality. To analytically
compare the intellectual principles of Spinoza and Ghazali one should say that both Spinoza and Ghazali believe in a type of pantheism (unity of existence) and one might trace the cause of the similarity between these two thinkers back to their inner effervescent enthusiasm for knowing God and their thirst for joining their Lord. Of course, Spinoza denies the final cause and it appears even that this denial is a definition that he provides of volition. Because he considers volition one’s ability to act according to his nature and remain uninfluenced by the dominant external factors. On the other hand, Ghazali wholly denies causal necessity. One may state that the basic cause of the difference of these two thinkers lies in their disagreement on the principle of causality as Spinoza considers the latter to be a self-evident truth while Ghazali with a theological impetus seeks to demonstrate the perfect divine agency. Ghazali considers God to be of a will that is something added to the Divine Essence in an eternal fashion while Spinoza does not attribute any will to God. One might trace the root cause of the disagreement of these two thinkers back to their particular approaches to the debate of immanence and transcendence. For Spinoza denies the belief in immanence and seeks to provide proofs for demonstration of a type of transcendence that is not pure and absolute. Ghazali in his discussion of Divine Attributes argues for the unknown immanence in the sense that God has such attributes as All-Hearing and Will but we do not know their quality. As to human will, Ghazali believes in a universal will in man but Spinoza denies the idea of universal will and only accepts particular will. One might say that the disagreement of these scholars has its origin in their particular notion of human soul. Because Spinoza believes in the unity of soul and body and considers human soul to be a mode of Divine Modes while Ghazali regards human soul as an independent substance that has will as one of its aspects. As to human and Divine will, Ghazali denies absolute determinism and submission as regards human will based on his theory of God’s Habit and believes instead in a type of relative determinism because on the one hand, man is compelled and he does not own the whole elements of his action and on the other, he is the subject of Divine Will and is the one who enjoys Divine Action. Then man is compelled to be free and it is only God who is truly effective and acts as He wills. But Spinoza sides with another idea in this regard in line with his intellectual system and believes that volition in the sense of power to decision should be denied both from God and man. He offers a new definition of volition and considers it to be tantamount to necessity of existence in which case only God can be a genuine free agent and man is like a straw that goes one way or another by the wind. Of course, Spinoza does not deny the whole existence of volition in man rather he believes in a type of human volition; the thing that he denies of human will is freedom from the causality and what he accepts of man is acting according to nature. According to Ghazali, man can be an integration of determinism and volition; his being free is in the sense that he is the subject of Divine Will while his being compelled refers to the fact that the productive elements of his action is not for him. It is for sure that they both believe in a type of relative determinism though their impetuses differ based on their intellectual principles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Will
  • Free Will
  • God
  • human
  • Ghazali
  • Spinoza
منابع
1- قرآن کریم
2- آشتیانی، سیدجلال‌الدین، (1377)، نقدی بر تهافت‌الفلاسفه غزالی، قم، مرکز انتشارات قم، چاپ اول.
3- اسپینوزا، باروخ، (1376)، اخلاق، ترجمۀ محسن جهانگیری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم.
4- اسپینوزا، باروخ، (1382)، شرح اصول فلسفۀ دکارت و تفکرات مابعدالطبیعی، ترجمۀ محسن جهانگیری، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، چاپ اول.
5- استراتون، پل، (1379)، آشنایی با اسپینوزا، ترجمۀ شهرام حمزه‌ای، تهران، نشر مرکز.
6- اسکروتن، راجر، (1376)، اسپینوزا، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران، طرح نو.
7- المرزوقی، ابویعرب، (1978م)، مفهوم السببیه عندالغزالی، تونس، انتشارات داربوسلامه.
8- ایزوتسو، توشیهیکو، (1389)، صوفیسم و تائوئیسم، ترجمۀ محمدجواد گوهری، تهران، انتشارات روزنه.
9- تهانوی، محمد اعلی، (1862م)، کشاف اصطلاح الفنون، ج 1، به کوشش اشپرنگر، کلکته، انجمن آسیایی بنگال.
10- جرجانی، سیدشریف، (1419ق)، شرح المواقف، قم، منشورات الشریف الرضی.
11- جرجانی، علی، (1405ق)، التعریفات، به کوشش ابراهیم آبیاری، ج 1، بیروت، دارالکتاب العربی.
12- جهانگیری، محسن، (1383 الف)، اسپینوزا فیلسوفی جاودانه، تهران، حکمت، چاپ دوم.
13- جهانگیری، محسن، (1383ب)، مجموعه مقالات، تهران، حکمت.
14- حلی، حسن بن یوسف، (1402 ق)، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت، ناشر دارالکتب اللبنانی.
15- دهخدا، علی‌اکبر، (1377)، فرهنگ دهخدا، لغت‌نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
16- راغب اصفهانی، (1412ق)، مفردات الفاظ قرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، بیروت، الدار الاسلامیه.
17- رنه، دکارت، (1369)، تأملات، ترجمۀ احمد احمدی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
18- شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، (1961م)، الملل و النحل، ج1، به کوشش محمد گیلانی، بیروت، انتشارات دارالمعرفه.
19- علم الهدی، سیدمرتضی، (1378 ق)، جمل العمل و العلم، تحقیق سیداحمد حسینی، نجف اشرف، مطبعه الآداب.
20- علم الهدی، سیدمرتضی، (1405 ق)، رسائل الشریف المرتضی، به کوشش احمد حسینی و مهدی رجایی، قم، دارالقرآن الکریم.
21- غزالی، ابوحامد محمد، (بی‌تا الف)، احیاء علوم‌الدین، محقق عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، بیروت، دارالکتب العربی.
22- غزالی، ابوحامد محمد، (1409 ب)، الأربعین فی اصول الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، الطبع الاول.
23- غزالی، ابوحامد محمد (1409 الف)، الإقتصاد فی الإعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
24- غزالی، ابوحامد محمد، (1382)، المستصفی من علم الاصول، تهران، نشر احسان، چاپ دوم.
25- غزالی، ابوحامد محمد، (1994م)،تهافت‌الفلاسفه، تحقیق و تعلیقه، علی بوملحم، بیروت، دارالمکتبه الهلال، الطبعه الاولی.
26- غزالی، ابوحامد محمد، (بی‌تا ب)، روضه الطالبین و عمده السالکین، تصحیح محمد بخیت، بیروت، دارالنهضه الحدیثه.
27- غزالی، ابوحامد محمد، (1405 ق)، قواعد العقائد، ج1، به کوشش موسی محمدعلی، بیروت، عالم الکتب.
28- غزالی، ابوحامد محمد، (1361)، کیمیای سعادت، تهران، طلوع.
29- غزالی، ابوحامد محمد، (1966م)، محک النظر فی المنطق، بیروت، دارالنهضه الحدیثه.
30- غزالی، ابوحامد محمد، (1964م)، مشکاه الانوار، ویراستۀ الف عفیف، قاهره، دارالقومیه.-غزالی، ابوحامد محمد، (1975)، معارج القدس فی مدارج معرفه النفس، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
31- غزالی، ابوحامد محمد، (1363)، المقاصد الفلاسفه، ترجمۀ محمد خزائلی، تهران، امیرکبیر.
32- غزالی، ابوحامد محمد، (2010  الف)، الجام العوام عن علم الکلام، در مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالفکر.
33- غزالی، ابوحامد محمد، (2010 ب)، القسطاس المستقیم، در مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالفکر.
34- مسکویه، ابوعلی، (1370 ق)، ضمن الهوامل والشوامل، به کوشش احمد امین و احمد صقر، قاهره، دارالسروش لطباعه و النشر.
35- منصورنژاد، محمد، (1383)، عقل در سه دین بزرگ آسمانی، تهران، انتشارات جوان پویا.
36- ولفسن، هری اوسترین، (1368)، فلسفۀ علم کلام، ترجمۀ احمد آرام، تهران، انتشارات الهدی.
37- یاسپرس، کارل، (1378)، اسپینوزا، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران، طرح نو.
38- adman, I, (1956), The philosophy of schopenhaver, the modern liberary.
39- Curley, Edwin, (1988), The collected works of Spinoza, university press.
40- Othman, Ali Issa, (1960), The Concept of man in Islam, in the Writings of al Ghazali.Cairo.
41- Spinoza, B, (2002), complete works, with translations by Samuel shirly, edited with Introduction and Notes, by Michael L.Morgan, Hakett publishing company, Inc, Cambridge.
42- Spinoza, B, (1952), Ethics, intrans. w. H. white. Great Books of the western world.Vol ,31. Descartes, Spinoza. chicago: Enclopedia Britannica.
43- Spinoza, B, (1927), the letters, edited by a wolf, London.
44- Wolfson, Harry, (1934), the philosophy of Spinoza, vol I and II, Harvard..
45- Spinoza, B, (1941), Spinozas short Treatise on God,Man, Will,London.
46- Tiger, Alexande ,(2012) ,Is prired, Al –Ghazalis Theory of Mystical cognition, Routledge.